Читать онлайн книгу "Пьесалар / Пьесы"
Пьесалар / Пьесы
Туфан Габдулла улы Миңнуллин
Китапка танылган драматург, Татарстанның халык язучысы Туфан Миңнуллинның төрле елларда язылган пьесалары тупланды.
PDF A4 форматында нәшрият макеты сакланган.
Туфан Миннуллин
Пьесалар / Пьесы
© Татарстан китап нәшрияты, 2021
© Миңнуллин Т. А., варислар, 2021
© Галиәхмәтова А. Ф., төзү, 2021
У?лдермештән У?лмәндәр
Күп йөргән, күпне күргән, дөньяның ачысын-төчесен татыган, ләкин күңел көрлеген югалтмаган авылым картларына багышлыйм.
Катнашучылар:
У?лмәндәр – У?лдермеш авылы карты, 91 яшендә.
Р?скәндәр – У?лмәндәрнең өлкән малае, 70 яшендә.
Өммия – Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµТЈ карчыгы, У?лмәндәрнең килене, 65 яшендә.
Хәмдебану – У?лдермеш авылы карчыгы, 70 яшендә.
Евстигней – У?лмәндәрнең Антоновка авылындагы «знаком» С‹, 85 яшендә.
Гөлфирә – У?лмәндәр улының оныгы, 17 яшендә.
Йөзембикә – У?лмәндәрнең карчыгы, Гөлфирә яшендә.
Р?лсур – У?лдермеш авылының 5–6 яшьлек малае.
Мансур – У?лдермеш авылы егете, 18 яшендә.
Газраил – яше билгесез, ләкин карт икәне күренеп тора.
У?җәл – СѓР» РґР° яшь түгел.
Фәрештә – Газраилнең секретаре.
Пролог
Беренче РїУ™СЂРґУ™ ачыла. РЈС‚ икенче РїУ™СЂРґУ™РЅРµ яктырта. РђРЅРґР° Т–РёСЂ шарының РёРєРµ С‚ТЇРіУ™СЂУ™РєРєУ™ бүленгән картасы эленеп тора. Карта каршына, кулына күрсәткеч таяк тотып, Газраил баскан. РЈР», авыз эченнән генә ниндидер аңлаешсыз бер РєУ©Р№РЅРµ РєУ©Р№Р»У™Рї, картадан У?лдермеш авылын эзли. Таба алмагач, РєРёРЅУ™С‚ борыла РґР° кесәсеннән телефон трубкасын тартып чыгара.
Газраил (телефон трубкасына). Сезме? Минем янга керегез!
Фәрештә керә.
Фәрештә. Тыңлыйм сезне, Газраил әфәнде.
Газраил (картага күрсәтеп). Нәрсә бу?
Фәрештә. Җир өстенең картасы.
Газраил. Т–РёСЂ өстенең картасы булгач, кайда РјРѕРЅРґР° У?лдермеш?
Фәрештә (картадан У?лдермеш авылын эзли). У?лдермеш… У?лдермеш… У?лдермеш… РЁУ™Т»У™СЂРјРµ СѓР», авылмы?
Газраил. Р?лле йортлы авыл булырга тиеш.
Фәрештә. У?лдермеш… У?лдермеш… РЈР» авыл Европаның көнчыгышында СЏРєРё РђР·РёСЏРЅРµТЈ көнбатышында булырга тиештер. У?лдермеш… У?лдермеш… Менә СѓР»! Менә СѓР» У?лдермеш!
Газраил (картадагы У?лдермешкә таягы белән төртеп). Кара СЃРёРЅ аны, У™РєУ™СЏРЅРЅРё, кайда качып яткан!
Фәрештә. У?РєУ™СЏРЅРЅРё түгел, Газраил У™С„У™РЅРґРµ, окаянный.
Газраил. РљТЇРї белмәгез! Барыгыз, бер РјРµТЈ Р±РёС€ Р№У©Р· илленче номерлы У?җәлгә әйтегез, минем СЏРЅРіР° керсен.
Фәрештә чыгып РєРёС‚У™. Бераздан У?Т—У™Р» керә.
У?Т—У™Р». РњУ©РјРєРёРЅРјРµ?
Газраил. Кер У™Р№РґУ™. Хәлләрең ничек, У?Т—У™Р»?
У?Т—У™Р». Ярыйсы.
Газраил. Ршсезлектән интекмисеңме?
У?Т—У™Р». Тын алырга РґР° вакыт СЋРє, үзегез беләсез.
Газраил. Сиңа тагын командировкага китәргә туры киләчәк.
У?Т—У™Р». Кай СЏРєРєР°?
Газраил (таягы белән картадагы У?лдермешкә төртеп). Менә РјРѕРЅРґР°, У?лдермешкә!
У?Т—У™Р». РђРЅРґР° кем бар?
Газраил. У?лмәндәр карт.
У?Т—У™Р». Хәле начармыни?
Газраил. Киресенчә, җир җимертеп йөри.
У?Т—У™Р». Алайса, РЅРёРіУ™?..
Газраил. Тыңла. РњРёРЅ бүген Т—РёСЂ өстендәге адәм балаларының исемлеген карап утырдым. Кулыма У?лдермеш авылында СЏС€У™РіУ™РЅРЅУ™СЂРЅРµТЈ Т»У™Рј яшәүчеләрнең исемлеге эләкте. РЁСѓРЅРґР° РєТЇСЂУ™Рј РєРё: У?лдермеш авылында элек-электән туксаннан узып СЏС€У™РіУ™РЅ берәү РґУ™ булмаган. У? менә У?лмәндәр картка туксан бер. Р?шетәсеңме, туксан бер! РќРёРіУ™ СѓР», Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ узып, бер ел артык СЏС€У™РіУ™РЅ? Бу РЅРё?! РњРёРЅРЅУ™РЅ качып бер ел артык СЏС€У™СЂРіУ™ аның РЅРё хакы бар?! Кыскасы, хәзер ТЇРє У?лдермешкә СЋР» тот. Ярты сәгать вакыт Р±РёСЂУ™Рј, У?лмәндәрне минем СЏРЅРіР° алып РєРёР».
У?Т—У™Р». Баш өсте. У?мер үтәлергә тиеш. Р?семе ничек дидегез әле?
Газраил. У?лмәндәр. У?лдермештән У?лмәндәр.
У?Т—У™Р». Биографиясе ничек?
Газраил. Картотека минем секретарем Фәрештәдә. Аңардан ал.
У?Т—У™Р». Хушыгыз. РњРёРЅ У?лдермешкә төшеп киттем.
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Беренче пәрдә
Беренче күренеш
РЈС‚ СЏРЅР°. У?лдермеш авылында У?лмәндәр картның ишегалды. Верстак. Верстак янында – ышкыланган, ышкыланырга әзерләнгән такталар өеме. Р?шегалдына У©Р№РЅРµТЈ СЏРЅ С‚У™СЂУ™Р·У™Р»У™СЂРµ караган. РљРѕР№РјР° буенда – самолёт трабына охшатып эшләнгән баскыч. Баскыч өстендәге мәйданчыкка тәхеткә охшатып әйләнгеч кресло куелган. РЈР» креслога менеп утырсаң, авыл күренә. У?лмәндәр У©Рµ яныннан СЋР» СѓР·Р°. РЈР» юлдан авыл халкы үтеп Р№У©СЂРё. РљРѕР№РјР°, капка, С‚У™СЂУ™Р·У™ наличниклары, баскыч төрле С‚У©СЃР»У™СЂРіУ™ буялган. Барысы РґР° У?лмәндәр картның кулы белән эшләнгән. РЈС‚ янганда, У?лмәндәр карт верстак янында көйли-көйли такта ышкылый.
У?лмәндәр. Ала карга РґРёРіУ™РЅ, У™Р№, асыл РєРѕС€,
Тәүбә иттең мәллә очмаска?
Тәүбә итсәң дә син, мин итмәдем
Чибәр-чибәр кызлар кочмаска.
(Ышкылап бетергән тактасын верстакка СЃУ©СЏРї РєСѓСЏ РґР° У©Р№РЅРµТЈ ишегалды ягына чыга торган С‚У™СЂУ™Р·У™СЃРµ янына килеп кычкыра.) У?Р№, кем бар У©Р№РґУ™, С‡У™Р№ чыгарыгыз! (Баскычтан менеп, креслога утыра, җырын дәвам РёС‚У™.)
Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Кай имәнгә кунып сайрадың?
(РљРѕР№РјР° яныннан узучылар У?лмәндәргә сәлам биреп узалар. У?лмәндәр аларның сәламен рәхәтләнеп кабул РёС‚У™. Кайберәүләре белән СЃУ©Р№Р»У™С€У™.) Р?СЃУ™РЅ Р±РёС‚ әле, Сәйфулла… Рәхмәт… Утырырга РґРёРіУ™РЅРґУ™ утырабыз РґР° аны… Ршкә ашыгасыңмы?.. Карале, Сәйфулла, бригадир Гаптерине РєТЇСЂСЃУ™ТЈ У™Р№С‚, У?лмәндәр абый СЃРёТЈР° ахмак РґРёРї әйтте, диген. РњРёРЅ ТЇР· гомеремдә кешегә андый СЃТЇР· әйтмәдем, менә бүген У™Р№С‚У™Рј. РќРё өчен РґРёСЃРµТЈРјРµ? Т®Р·Рµ РјРёРЅРµ мыскыл итте. РС€ Р±РёСЂРјРё, СЃРёРЅ карт РёРЅРґРµ, рәхәтләнеп СЏР» РёС‚, РґРё. Сау Р±СѓР», Сәйфулла, эшләрең СѓТЈ булсын!
Ала карга дигән, әй, асыл кош…
У?Р№Р±У™С‚, Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚, кызым. ТєУ™Р№, У?лмәндәр бабаң әле СЃРёРЅРµТЈ туеңа барып С‡ТЇРіУ™-С‡ТЇРіУ™ Р±РёРёСЏС‡У™Рє. РљРёСЏТЇРіУ™ чыгарга җыенмыйм РґРёСЃРµТЈРјРµ? Алай РґРёРјУ™, кызым… Чишмәгә СЃСѓРіР° барасыңмы? Сау Р±СѓР». Юлың СѓТЈ булсын. Гомерең чишмә СЃСѓС‹ кебек ару булсын!
Ала карга дигән, әй, асыл кош…
(РљРёРЅУ™С‚ кемнеңдер килгәнен күреп, урамга арты белән әйләнеп утыра.) У? РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ сәламеңне алмыйм. РЎРёРЅ РјРёРЅРµ мыскыл иттең. Казанда укып кайткан РґР° бригадир булган, имеш. Казанда укып кайткан булсам, РјРёРЅ әллә кем булыр идем. (РљРёРЅУ™С‚ урам СЏРєРєР° әйләнеп.) РќРё РґРёРґРµТЈ?.. Р?СЂС‚У™РіУ™РјРµ?.. Сарыклар абзарын ремонтларгамы?.. Р У™С…РјУ™С‚, Габдрахман энем. Юкка гына Казанда укып кайтмагансың РёРєУ™РЅ. ТєУ™РјРёС€У™ шулай мәгънәле Р±СѓР». (Шатланыбрак җырлый башлый.)
Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Кай имәнгә кунып сайрадың?
Син сайрамасаң да, мин сайрадым –
Чибәр-чибәр кызлар сайладым.
(Урамда Хәмдебануны күреп.) Хәмдебану… (Тиз генә баскычтан төшеп, капканы ача.)
Анда Хәмдебану карчык күренә.
Хәмдебану. Р?сәнлекме-саулыкмы, У?лмәндәр абзый.
У?лмәндәр. РЁУ™Рї Р±РёС‚ әле, Хәмдебану. Кай СЏРєРєР° таба теркелдисең?
Хәмдебану. Шул, теркелдәрлек кенә калды инде. Менә чыккан идем.
У?лмәндәр. Р?шегалдына СѓР·, Хәмдебану, сөйләшеп утырыйк. (Хәмдебану ишегалдына кергәч, капканы СЏР±Р° РґР° Р±РёРєР»У™Рї ТЇРє РєСѓСЏ.) У?Р№РґУ™, С‚ТЇСЂРґУ™РЅ СѓР·, утыр.
Хәмдебану (такталарны күреп). Т®Р·РµТЈ бер генә РґУ™ тик тормыйсың, У?лмәндәр абзый. Тагын РЅРё ясарга җыенасың?
У?лмәндәр (түбәтәен артка чигереп). Дача.
Хәмдебану. Ни дидең?
У?лмәндәр. Дача, Хәмдебану, дача! Казанга баргач, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ кызының кызы Казан читендәге бакчаларына алып барды. РЁСѓРЅРґР° тактадан У©Р№ салганнар, шул «дача» РґРёРї атала, белдеңме?
Хәмдебану. Алай икән. Син дә шуны эшлим дисеңме?
У?лмәндәр. Ясыйм. Бакча уртасына дача ясап РєСѓСЏРј.
Хәмдебану. Ындыр табагы чаклы бу өегез кысанга киттемени?
У?лмәндәр. Китте. Килен явызланды. Картая башлады. Картайган саен явызлана. Булмады, малайның бәхете булмады, озын гомерле хатынга туры килде.
Хәмдебану. Алай РґРёРјУ™, У?лмәндәр абзый, ТЇР·РµТЈ РґУ™ Аллага шөкер.
У?лмәндәр. В«Т®Р·РµТЈ дә…» РќУ™СЂСЃУ™ үзем РґУ™?.. Мин – РёСЂ кеше. Р?СЂ кеше, ТЇР· гомерендә РёРєРµ хатын РґР° җирләрлек СЏС€У™РјУ™РіУ™С‡, РёСЂ кеше буламы.
Хәмдебану. У?стәгъфирулла…
У?лмәндәр. РЎРёРЅ курыкма, Хәмдебану. РњРёРЅ РёРєРµ генә дидем, У©С‡ димәдем. РЎРёРЅ, ходай кушса, озак СЏС€У™СЂСЃРµТЈ. Нишләтим, Йөзембикә белән Фәхриҗамалның гомерләре кыска булды, берсе алтмышта, икенчесе җитмеш дүрттә РґУ©РЅСЊСЏ куйдылар. Т®Р·РµТЈ беләсең, гаебем СЋРє, ТЇР· әҗәлләре белән үлделәр… Р?РЅРґРµ менә болай, Хәмдебану, СЃРёТЈР° әйтергә РєТЇРїС‚У™РЅ Р№У©СЂРёРј, ялгыз башың СЏС€У™РІРµ СЃРёТЈР° җиңел түгелдер… У?ллә, РјРёРЅ әйтәм… Чык СЃРёРЅ РјРёТЈР° кияүгә…
Хәмдебану. У?стәгъфирулла…
У?лмәндәр. УЁСЂРјУ™РіУ™РЅ Т—РёСЂРіУ™ РґУ™ утыртмам, Т—У™Р№ РєУ©РЅРЅУ™СЂРµ бакча уртасындагы дачада яшәрбез.
Хәмдебану. Килешмәгәнне… Олы башың белән әллә РЅРёР»У™СЂ СЃУ©Р№Р»У™Рї утырасың, У?лмәндәр абзый. Җитмеш яшьлек карчыктан көлмәсәң…
У?лмәндәр. Көлмим РјРёРЅ, чынлап У™Р№С‚У™Рј, Хәмдебану. Р?СЂ башым белән килен кулына карап ята алмыйм РёС‡ РёРЅРґРµ РјРёРЅ. Т–РёСЂ җимертеп Р№У©СЂРіУ™РЅ чагымда…
Хәмдебану. РљРёС‚, РєРёС‚, У?лмәндәр абзый. Картая алмадың. РњРёРЅ белә белгәннән авылның Шүрәлесе булдың.
У?лмәндәр. Шүрәле булып РЅРё явызлык кылдым?
Хәмдебану. Явызлык кылдың димим, кеше көлдердең.
У?лмәндәр. Көлсә РЅРё булган?..
Хәмдебану. Булмаса да…
У?лмәндәр. РЎРёРЅ, Хәмдебану, тегеләй-болай РґРёРіУ™РЅ булып РјРёРЅРЅУ™РЅ гаеп СЌР·Р»У™РјУ™. РњРёРЅРЅУ™РЅ РґУ™ әйбәтрәкне таба алмассың. Боргаланма, Хәмдебану.
Чәчең бөдрә, чәчең көдрә,
Көдерәсен җил өрә;
боргаланып йөргән булып,
Кызлар үзен сөйдерә.
Хәмдебану. У?стәгъфирулла… РўС„ТЇ, кешедән РѕСЏС‚! (РљРёРЅУ™С‚ борылып, капкага таба атлый.) Чакырып кертеп, рисвай итеп чыгармасаң… (Капканы тарткалап.) Кая, РЅУ™СЂСЃУ™ СЃРѕТЈ Р±Сѓ?
У?лмәндәр. Бикләнгән СѓР», Хәмдебану.
Хәмдебану. Нишләгән тагын?..
У?лмәндәр. Бикләнгән, РґРёРј.
Хәмдебану. Ач, ач тизрәк!
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ кычкырасың. У?йтмәк бар, көчләмәк СЋРє. Хәзер элекке заман түгел, бар РґР° ТЇР· РёСЂРєРµТЈРґУ™. Теләмисең РёРєУ™РЅ, РґТЇСЂС‚ СЏРіС‹ТЈ кыйбла. Т®Р·РµТЈУ™ яхшылык эшләмәкче идем. (Капканы ачып, Хәмдебануны чыгарып Т—РёР±У™СЂУ™. Сөйләнеп кала.) муладис карчык, нык тора.
Мансур тавышы: В«Р?сәнмесез, У?лмәндәр бабай!В»
У?лмәндәр. Р?СЃУ™РЅ әле, малай. У?Р№РґУ™, кер.
Мансур керә.
Мансур. Кереп торырга вакытым СЋРє. У?лмәндәр бабай, Гөлфирә кайтмадымы әле?
У?лмәндәр. Кем СЃРѕТЈ СѓР» Гөлфирә?
Мансур. Көлмә РёРЅРґРµ, У?лмәндәр бабай.
У?лмәндәр. РљУ©Р»У™Рј әле, малай. Гөлфирәнең кем икәнен әйтмәсәң, РјРёРЅ РґУ™ әйтмим.
Мансур. Синең оныгың.
У?лмәндәр. Дөрес әйтмәдең, оныгымның кызы. Минем оныгымның кызы СЃРёТЈР° РЅРёРіУ™ РєРёСЂУ™Рє?
Мансур. Нигә кирәк дип, болай гына.
У?лмәндәр. Бар, чыгып РєРёС‚. Минем оныгымның кызы болай гына РєРёСЂУ™Рє булгач, сөйләшеп С‚У™ тормыйм.
Мансур. Кайтмадымыни?
У?лмәндәр. Белмим.
Мансур. У?Р№С‚ РёРЅРґРµ, У?лмәндәр бабай.
У?лмәндәр. У?Р№С‚, РЅРёРіУ™ РєРёСЂУ™Рє?.. Яратам, шуңа РєРёСЂУ™Рє диген, җебегән авыз… Кайтмады әле. Кайткач, үзем барып әйтермен.
Мансур. Сау булып тор, У?лмәндәр бабай.
У?лмәндәр. Р?СЃУ™РЅ Р±СѓР», малай. (Мансур чыгып киткәч, капканы СЏР±Р° РґР° С‚У™СЂУ™Р·У™ янына РєРёР»У™.) У?Р№!.. У?Р№, РґРёРј. РќУ™СЂСЃУ™ анда, әллә йоклап ятасызмы? Р§У™Р№ чыгарыгыз! (Җавап бирүче булмагач, С‚У™СЂУ™Р·У™РЅРµ шакырга тотына.)
Тәрәзә ачыла, анда – Өммия.
Өммия. Ни булды инде тагын?
У?лмәндәр. У?ллә колагыгызга сумала сылап куйдыгызмы? Ярты сәгать кычкырам!
Өммия. Йә, йә, әткәй, узынма. Нәрсә кирәк?
У?лмәндәр. «Нәрсә кирәк…» Р§У™Р№ РєРёСЂУ™Рє!
Өммия. Самавыр кайнаган, өйгә кереп эч.
У?лмәндәр. УЁР№РіУ™ кереп эчәргә – беткән РґРё минем эшем. РњРёРЅ Р±РёС‚ сезнең кебек тик ятмыйм.
Өммия. Кем кушкан сиңа… Кирәкле эш эшләп йөрмисең, такта әрәм итеп кенә йөрисең.
У?лмәндәр. Телеңә салынма. Килен булсаң, телеңне тый!
Өммия. Җитәр, болай да кырык ел тел яшердем. Җүләр булганмын.
У?лмәндәр. Кырык ел СЃУ©Р№Р»У™РјУ™РіУ™РЅРµТЈРЅРµ СѓРЅ елда чыгарып бетердең РёРЅРґРµ. Матри, килен!.. РњРёРЅ кызсам…
Өммия. Кызсам, дигән була… Кызып нишләрсең… (Тәрәзәне ябып куя.)
У?лмәндәр. Уңмады, уңмады малай. У?СЂУ™Рј үтте гумере малайның. Шулай… Чурту-матыр, дөбер-шатыр, үтте китте яшь гумер, диген. (Верстак янына РєРёР»У™.)
Чынаяк күтәреп, өйдән Өммия чыга.
Өммия. Кая куйыйм? Бал белән эчәсеңме, әткәй, вәринҗә беләнме?
У?лмәндәр. Китер РјРѕРЅРґР°.
Өммия чынаякны верстак өстенә куя.
Бал тирләтә килен, шикәр чыгар.
Өммия кереп китә.
Акылына килгән. Пәриләрен качырып тормасаң, хәзер базыналар.
Өммия, шикәр чыгарып, верстак өстенә куя да кереп китә.
У?ллә кая югалма, кычкырырлык булмасын! (Верстак өстенә утырып С‡У™Р№ СЌС‡У™.) Юк РёРЅРґРµ, ТЇР·РµТЈРЅРµТЈ С…У™Р»У™Р» хатының булмаса, СЋРє РёРЅРґРµ. Чурту-матыр, Йөзембикә ясаган С‡У™Р№РЅРµ эчеп Т—РёР±У™СЂРіУ™С‡, У©С‡У™СЂ РєУ©РЅ айный алмый Р№У©СЂРё идем.
Шулчак РєРѕР№РјР° өстендә Р?лсурның чуалган чәчле башы күренә.
Р?лсур. Бабай, РЅРёС…У™Р»!
У?лмәндәр. Рђ-Р°-а… Р?лсур килгән. РўУ©С€ У™Р№РґУ™ минем СЏРЅРіР°, агай-СЌРЅРµ ак мыек.
Р?лсур. Төшмим.
У?лмәндәр. РќРёРє төшмисең?
Р?лсур. Ату, канфит Р±РёСЂУ™СЃРµТЈ.
У?лмәндәр. Бирсә ни…
Р?лсур. РњРёРЅ аны ашыйм РґР°, тешем авырта.
У?лмәндәр. Кер, канфит Р±РёСЂРјУ™Рј.
Р?лсур капкадан керә РґУ™ туп-туры верстак янына барып, верстак өстенә менеп кунаклый.
Р™У™, Р?лсур, агай-СЌРЅРµ, күрешеп Т—РёР±У™СЂРёРє. Шапылдатып күреш. (Кулын СЃСѓР·Р°, Р?лсур аның кулына чәпелдәтеп СЃСѓРіР°.) Менә шулай. Р?РЅРґРµ, РєРёР», борыныңны сөртеп куйыйк. (Күлмәк итәген әйләндереп, Р?лсурның борынын СЃУ©СЂС‚У™.) Менә шулай. Юкса маңкалы борын белән Р№У©СЂТЇ егетләргә килешми, кызлар СЃУ©Р№РјУ™СЃ ТЇР·РµТЈРЅРµ.
Р?лсур. РњРёРЅ аны СЃУ©СЂС‚У™Рј, СѓР» тагын чыга.
У?лмәндәр. Р™У™, РЅРёРЅРґРё СЏТЈР° җырлар У©Р№СЂУ™РЅРґРµТЈ?
Р?лсур (кычкырып җырлап Т—РёР±У™СЂУ™).
Су буенда тал-тирәк,
Тал-тирәккә су кирәк;
Кыска буйлы егетләргә
Озын буйлы кыз кирәк.
У?лмәндәр. РЁУ™Рї!
Р?лсур (тагын РґР° кычкырыбрак).
Аклы күлмәкләр килешми
Кия белмәгәннәргә;
Сөягеңне әрәм итмә
Сөя белмәгәннәргә.
У?лмәндәр. У?Р№Р±У™С‚! Тагын, тагын.
Р?лсур. Тагын әле өйрәнгәнем СЋРє.
У?лмәндәр. РљРёР»У™СЃРµ юлы РєТЇР±СЂУ™Рє өйрәнеп РєРёР», ярыймы?
Р?лсур. Ярый.
У?лмәндәр (С‚У™СЂУ™Р·У™ янына барып). Килен! У?Р№, килен, СЃРёТЈР° У™Р№С‚У™Рј!
Өммия (тәрәзәне ачып). Нәрсә инде тагын?
У?лмәндәр. Кашык белән бал алып Р±РёСЂ.
Өммия. Үләм, тирләтә, дидең бит әле генә.
У?лмәндәр. Үземә түгел.
УЁРјРјРёСЏ (Р?лсурны күреп). Бетмәс РјРѕРЅРґР° алар. Бөтен авыл малае безнең ишегалдында.
У?лмәндәр. У?йткәнне тыңла.
Өммия. Канфит ярамаган, бигрәк тагын – бал.
У?лмәндәр. Канфит ашаса, теше авырта аның.
Өммия. Бал ашаса, эче авыртыр.
У?лмәндәр. Канымны кыздырасың, килен!
Өммия. Соң бит, әткәй…
У?лмәндәр. У?йткәнне эшлә!
УЁРјРјРёСЏ югала РґР° кашык белән бал алып килеп, У?лмәндәргә СЃСѓР·Р°.
У?лмәндәр (Р?лсур янына килеп). Яле, агай-СЌРЅРµ, кабып Т—РёР±У™СЂ әле.
Р?лсур. РљРёСЂУ™РєРјРё.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ «кирәкми»? РЎРёРЅ алай тиз ТЇРїРєУ™Р»У™ТЇС‡У™РЅ булма… Егет Р±СѓР», кабып Т—РёР±У™СЂ. РђС‡ әле авызыңны. (Р?лсур авызын ача, У?лмәндәр бал каптыра.) Тәмлеме?
Р?лсур. РТ»Рµ.
У?лмәндәр. РТ»Рµ булмаска, бал РёС‡ СѓР». Р?РЅРґРµ болай эшлик, кашыкка сыланганын менә РјРѕРЅРґР° сылап куйыйк. Кабып йоткач тиз бетә, болай озак итеп ялап Р№У©СЂРёСЃРµТЈ. (Кашыкка ягылган балны Р?лсурның ирен кырыйларына сылый.) Р?РЅРґРµ, бар, иптәшләрең янына йөгер.
Р?лсур. Р У™С…РјУ™С‚, бабай. (Р?рен кырыйларын ялый-ялый чыгып йөгерә.)
УЁРјРјРёСЏ (У?лмәндәрнең кыланышларын С‚У™СЂУ™Р·У™РґУ™РЅ карап торган). Сабый РґР° сабый, СЃРёРЅ РґУ™ сабый.
У?лмәндәр. РЎРёРЅРµТЈ кебек тумас борын картаймам РёРЅРґРµ. Т–РёРґРµ бала үстереп, балалар яратмыйсың. Алар булмаса, Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏ РЅРё чуртыма… Р§У™РµТЈ бетте, С‡У™Р№ чыгар.
Өммия. Үләм, кай арада чүмереп бетердең? Мин сиңа афисәнке түгел!
У?лмәндәр. Телең тагын озынайдымы?..
Өммия. Озынайса да, кыскарса да – үз телем.
У?лмәндәр. Т®Р· телең түгел – шайтан теле.
Өммия. Булсын. Үзеңдә дә сандугач теле түгел.
У?лмәндәр. У?репләшмә, РґРёРј минем белән. РњРёРЅ СЃРёТЈР° каената. Кара аны, килен, матри, РјРёРЅ кызсам…
Өммия. Кызсам дигән була… кызып нишләтерсең?.. (Тәрәзәне ябып куя.)
У?лмәндәр. Р’У™С‚ Р±РёС‚, У™! Чәтелдәп тора Р±РёС‚. Уңмады малай, уңмады. Үземдә булса… Юк РёРЅРґРµ, үземнән РґУ™ булмады, юаш булдым. РќРё беренче хатынга, РЅРё икенчесенә кизәнгәнем булмады.
УЁР№РґУ™РЅ, кулына чынаяк тотып, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ чыга.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. У?Р№-СЏР№, тынычлап ятып торырга РґР° Р±РёСЂРјРёСЃРµТЈ, әти. РќУ™СЂСЃУ™ РёРЅРґРµ СЃРёРЅ. Кереп эчсәң булмыймы?
У?лмәндәр. Булмый. УЁСЃС‚У™Р» артында РґУ©РЅСЊСЏ онытып С‡У™Р№ эчеп утырырга минем вакытым СЋРє. РЎРёРЅ СЌС‡ С‡У™Р№РЅРµ яткан килеш.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Беләсең ләбаса, РјРёРЅ авырыйм.
У?лмәндәр. Чирләшкә! РЇРїСЊ-яшь башыңнан… Җитмеш яшендә чирләп ята!
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ (чынаякны У?лмәндәргә биреп). РњРёРЅ РєТЇСЂРіУ™РЅРЅУ™СЂРЅРµ күрсәң… (Утын РїТЇР»У™РЅРµ өстенә утыра.)
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ РєТЇСЂРґРµТЈ?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Р”ТЇСЂС‚ ел Р±СѓРµ сугышта йөрдем.
У?лмәндәр. Харап РёРєУ™РЅ. РњРёРЅ РјРѕРЅРґР° РґТЇСЂС‚ ел Р±СѓРµ СЃРёРЅРµТЈ Р±РёС€ ыштансызыңны ашаттым. Һәрберсе СЏСЌТ—ТЇТ—-РјУ™СЌТ—ТЇТ— кебек, балчыкка чыкканчы ашыйлар РёРґРµ. УЁС‡ ел Р±СѓРµ прсидәтел булып СЃРёРЅРµТЈ хатының ише зобанилар белән талаштым. Аларның һәрбересе СѓРЅ нимечкә тора. Сугышта Р№У©СЂРіУ™РЅ, имеш…
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Тәнем тулы СЏСЂР° СЌР·Р»У™СЂРµ.
У?лмәндәр. Т–ТЇР»У™СЂ. Пешмәгән, шуңа РєТЇСЂУ™ СЏСЂР°. Кулыңда пушкы була торып яраланып СЏС‚, имеш. РЇРїРѕРЅ сугышында кулымда мылтык кына РёРґРµ, чурт та булмады. РЎРёРЅРµТЈ чактагы сыман пушкы артында посып ятмый идек, штык тотып, СЏРїРѕРЅРЅС‹ТЈ өстенә бара идек.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Ярый РёРЅРґРµ, СЃРёРЅРµТЈ белән бәхәсләшеп буламы…
У?лмәндәр. Бәхәсләшмә РґУ™. РќРёРє РґРёСЃУ™ТЈ, ТЇР·РµТЈ гаепле. Авырыйм РґРёРї У©Р№РґУ™ ятасың. Чир СѓР» яткан кешене СЌР·Р»У™Рї Р№У©СЂРё. Ршләгән кешедән РєСѓСЂРєР°. РќРёРє РґРёРіУ™РЅРґУ™, СѓР» Р°ТЈР° ябышып торалмый, тир белән юылып С‚У©С€У™. Бар, утырма РєТЇР· көеге булып, кереп СЏС‚. Чынаякларны ала кер. Хатыныңа У™Р№С‚, кичкә ТЇР·Рµ РєРёСЃРєУ™РЅ токмач белән итле аш пешерсен.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ чынаякларны алып, әкрен генә У©Р№РіУ™ кереп РєРёС‚У™.У?лмәндәр аның артыннан карап кала.
Шулай… Чурту-матыр, Гитлер тәресе, әрәм итте әзмәвердәй малайларны. Чирләп ята торган кешеме. Җитмеш яшеңнән әҗәл көтеп ят инде.
У?крен генә капка ачыла, аннан У?Т—У™Р» килеп керә.
У?Т—У™Р». У?ссәламегаләйкүм!
У?лмәндәр. У?легә мәгаләйкүм. У?Р№РґУ™, С‚ТЇСЂРґУ™РЅ СѓР·.
У?Т—У™Р». Узарга туры килер. (У?лмәндәр янына килеп.) У?лмәндәр атлы карт СЃРёРЅ буласыңмы?
У?лмәндәр. У?лмәндәре РјРёРЅ булам, карты кайдадыр, белмим. Кем РґРёРї белим ТЇР·РµТЈРЅРµ, РєТЇСЂРіУ™РЅ-сөйләшкән кешем түгел, ахрысы.
У?Т—У™Р». Р?ТЈ У™ТЇРІУ™Р» РєСѓР» бирешеп күрешик, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. Танымаган кешемә РєСѓР» бирергә ашыкмыйм РјРёРЅ.
У?Т—У™Р». Шулаймы… Ярый, алайса. Р?шегалдында кеше-кара СЋРєРјС‹?
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ СЃРёРЅ, ышпиун кебек каранасың? Кешедән яшерен эшем СЋРє.
У?Т—У™Р». РЎРёРЅ ашыкма, У?лмәндәр. (Боерган тавыш белән.) Соравыма җавап Р±РёСЂ!
У?лмәндәр. Күреп торасың лабаса, үзем генә.
У?Т—У™Р». Бик яхшы. РљРёР» әле якынрак, утыр минем СЏРЅРіР°. (Р‘ТЇРєУ™РЅРіУ™ утыра.)
У?лмәндәр (якын килмичә). Кем СЃРёРЅ?
У?Т—У™Р». Ашыкма, дидем. Утыр. (У?лмәндәр урыныннан кузгалмагач, ТЇР·Рµ У?лмәндәр янына бара.) Ршне моннан башлыйк, У?лмәндәр. (Кесәсеннән блокнот чыгарып карый.) У?Р№Рµ, исемең СЃРёРЅРµТЈ У?лмәндәр, атаңның исеме Җиһангир, бабаң Моратхуҗа атлы. Телисең РёРєУ™РЅ, Т—РёРґРµ бабаңа хәтле санап РєТЇСЂСЃУ™С‚У™ алам. Моннан У©С‡ РєУ©РЅ элек СЃРёТЈР° туксан бер яшь тулган. Р?РєРµ тапкыр У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅСЃРµТЈ. Кыскасы, менә Р±Сѓ дәфтәргә СЃРёРЅРµТЈ бөтен гомерең тәфсилләп язып куелган.
У?лмәндәр. У?кәмәт… Кем СЃРѕТЈ СЃРёРЅ?
У?Т—У™Р». РљСѓР» бирергә теләмәдең, У?лмәндәр, РёРЅРґРµ ашыкмыйча тыңла. Бабаң – кырыкта, атаң кырык биштә РґУ©РЅСЊСЏ куйганнар. РЎРёРЅ нишләп туксан бергә җиттең?
У?лмәндәр. РђРЅРґР° СЃРёРЅРµТЈ РЅРё эшең бар?!
У?Т—У™Р». Бар, У?лмәндәр. Барлыгын соңрак белерсең. Соравыма җавап Р±РёСЂ!
У?лмәндәр. Бөтен гумеремне белгәч, анысын РґР° ТЇР·РµТЈ бел. Яшисем килде – яшәдем. РЎРёРЅРµТЈ РЅРё эшең бар?
У?Т—У™Р». РҐР°! Яшисе килгән, имеш. Кемнең яшисе килми. Р›У™РєРёРЅ кеше мәңгелеккә килмәгән.
У?лмәндәр. Туктале, чурту-матыр, СЃРёРЅ монда… Бар, үтбәләвәй, эшемне калдырып Р№У©СЂРјУ™. (Кулына ышкы ала.)
У?Т—У™Р» (У?лмәндәр кулындагы ышкыга тотынып). РњРёРЅ шаярырга килмәдем, У?лмәндәр. РњРёРЅ шаяра белмим.
У?лмәндәр аптырап У?җәлгә карап тора РґР° РєРёРЅУ™С‚ артка чигенеп РєСѓСЏ.
У?ллә таныдыңмы, У?лмәндәр?
У?лмәндәр. Күргәнем бар кебек.
У?Т—У™Р». Ялгышмыйсың, У?лмәндәр. Без СЃРёРЅРµТЈ белән У©С‡ тапкыр очраштык, монысы дүртенчесе Т»У™Рј соңгысы.
У?лмәндәр. Кем СЃРѕТЈ СЃРёРЅ?
У?Т—У™Р». РњРёРЅ СЃРёРЅРµ РєТЇСЂТЇРіУ™ ТЇРє таныдым. Бераз ТЇР·РіУ™СЂРіУ™РЅСЃРµТЈ үзгәрүен, шулай РґР° таныдым. Без СЃРёРЅРµТЈ белән беренче тапкыр бер РјРµТЈ тугыз Р№У©Р· бишенче елда очрашкан идек. РЇРїРѕРЅ сугышы вакытында. РЎРёРЅ яраланып ята РёРґРµТЈ, РјРёРЅ СЃРёРЅРµ алып РєРёС‚У™СЂРіУ™ килдем. РЎРёРЅ РєРёС‚У™СЂРіУ™ теләмәдең. Озак көрәштек. Яшь РёРґРµТЈ шул, көчле РёРґРµТЈ, РјРёРЅРµ ектың. Ачуым килде килүен, Р»У™РєРёРЅ, нишләмәк РєРёСЂУ™Рє, РєРёСЂРµ борылып РєРёС‚У™СЂРіУ™ туры килде. Хәтерлисеңме?
У?лмәндәр. Хәтерләмим.
У?Т—У™Р». Яхшы. Р?кенче очрашу бер РјРµТЈ тугыз Р№У©Р· унбишенче елны булды. РЎРёРЅ урман эчендә Р±РёР» тиңентен сазлыкка баткан РёРґРµТЈ, пленнан качып чыгуың РёРґРµ. РњРёРЅ килдем. РЁСѓРЅРґР° СЃРёРЅ РјРёТЈР° әйттең, сазлыктан чыгыйм, алып РєРёС‚У™СЂСЃРµТЈ, РґРёРґРµТЈ. РњРёРЅ көттем, СЃРёРЅ чыктың. ТєУ™Рј чыккач йөгердең, РјРёРЅРµ алдадың.
У?лмәндәр. Син…
У?Т—У™Р». Өченче тапкырында, бер РјРµТЈ тугыз Р№У©Р· утызынчы елда, колхоз төзеп Р№У©СЂРіУ™РЅРµТЈ өчен кемнәрдер СЃУ™РЅУ™Рє белән кадаганнар РёРґРµ. РЎРёРЅ урман сукмагында ята РёРґРµТЈ. РњРёРЅ тагын килдем. Р›У™РєРёРЅ Евстигней исемле бер кеше килеп чыгып, СЃРёРЅРµ минем кулдан тартып алды. Таныдыңмы РёРЅРґРµ?
У?лмәндәр. РЎРёРЅ У?җәлме?
У?Т—У™Р». РќУ™РєСЉ ТЇР·Рµ!
У?лмәндәр. РќРёРє килдең?
У?Т—У™Р». У?Т—У™Р» кешеләр янына РЅРё өчен РєРёР»У™?
У?лмәндәр. РњРёРЅ СЃРёРЅРµ чакырмадым.
У?Т—У™Р». Теге чакларда РґР° СЃРёРЅ РјРёРЅРµ чакырмаган РёРґРµТЈ.
У?лмәндәр. РњРёРЅ Р±РёС‚ яралы түгел, РёСЃУ™РЅ-сау.
У?Т—У™Р». Менә монысы икенче РјУ™СЃСЊУ™Р»У™. Газраилдән качып кирәгеннән артыгын СЏС€У™РіУ™РЅСЃРµТЈ. Р?ТЈ РєТЇРї РґРёРіУ™РЅРґУ™, СЃРёРЅ туксанга гына Т—РёС‚У™СЂРіУ™ тиеш РёРґРµТЈ. (Кесәсеннән кәгазь чыгарып.) Менә шушы урынга кулыңны РєСѓР№.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ СѓР»?
У?Т—У™Р». Повестка. РЁСѓТЈР° кулыңны РєСѓСЋС‹ТЈ була, туп-туры безнең шеф Газраил янына СЋРЅУ™Р»У™СЃРµТЈ.
У?лмәндәр. РЎУ©Р№Р»У™РјУ™ СЋРєРЅС‹!
У?Т—У™Р». РњРёРЅ ялган СЃУ©Р№Р»У™РјРёРј. РљСѓР№ кулыңны, вакытым тар. План үтисем бар. Бу юлы РјРёРЅРµ ега алмассың, алдатмам РґР°, коткарып калучы РґР° булмас. Кулыңны РєСѓР№!
У?лмәндәр (паузадан СЃРѕТЈ). Вакыт җитте дисеңмени?
У?Т—У™Р». У?Р№Рµ, җитте.
У?лмәндәр. Бик тиз була түгелме СЃРѕТЈ?
У?Т—У™Р». РќРёРЅРґРё тиз?! Туксан бергә Т—РёС‚ С‚У™, тиз, имеш.
У?лмәндәр. Ярый, уйлап карармын.
У?Т—У™Р». Бернинди уйлау СЋРє. Кулыңны РєСѓР№. Минем белән бәхәсләшергә, тарткалашырга уйлама. Бер генә адәм баласының РґР° РјРёРЅРµ Т—РёТЈРіУ™РЅРµ СЋРє. Галимнәр РґУ™ патшалар да – барысы РґР° җиңелеп РєРёР»У™Р»У™СЂ.
У?лмәндәр. Ршлисе эшләрем бар Р±РёС‚ әле.
У?Т—У™Р». Бер генә адәм баласының РґР° дөньядагы эшне эшләп бетергәне СЋРє. У?РіУ™СЂ бөтен эшне СЃРёРЅ эшләп бетерсәң, СЃРёРЅРЅУ™РЅ СЃРѕТЈ килгәннәргә СЌС€ калмас РёРґРµ. Ршсезлектән РіР°Т—РёР· булган кешеләр акылдан язарлар РёРґРµ.
У?лмәндәр. Менә хәзер ТЇРє дисеңмени?
У?Т—У™Р». Бу РЅРёРЅРґРё урынсыз сорау?! У?Р№С‚У™Рј Р±РёС‚, вакытым СЋРє. Р‘ТЇС‚У™РЅ Т—РёСЂР»У™СЂРіУ™ РґУ™ өлгерәсем бар.
У?лмәндәр. Алай РёРєУ™-ән…
УЁРјРјРёСЏ (С‚У™СЂУ™Р·У™РЅРµ ачып). У?ткәй, кер әле.
У?лмәндәр. РќРё булды тагын?
УЁРјРјРёСЏ. Нигәдер Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ авырайды.
Тәрәзә ябыла.
У?Т—У™Р». РќРёРЅРґРё карчык СѓР»?
У?лмәндәр. РњРёРЅРµ белгәч, аны РґР° белергә тиешсең.
У?Т—У™Р». Гафу РёС‚, кызыксынганым СЋРє әлегә.
У?лмәндәр. Киленем.
У?Т—У™Р». Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ РґРёРіУ™РЅРµ малаеңмы? Чирлиме?
У?лмәндәр. РЎРёРЅРµТЈ җилең кагылгандыр. (УЁР№РіУ™ таба бара.)
РђТЈР° У?Т—У™Р» РёСЏСЂУ™.
Керәсе булма өйгә!
У?Т—У™Р». Карап чыгыйм, бәлки, ярдәмем кирәктер.
У?лмәндәр. Бусагадан атлыйсы булма! Колагың ишетәме? Минем СЏРЅРіР° килгәнсең, РјРёРЅ чыкканны РєУ©С‚.
У?Т—У™Р». РЎТЇР·РµТЈРЅРµ тыңлыйм, У?лмәндәр. РўРёРє озаклама, чык.
У?лмәндәр кереп киткәч, ишегалды буйлап йөренә, У?лмәндәр таслап куйган такталарны әйләндереп-әйләндереп карый, әкрен генә С‚У™СЂУ™Р·У™ янына бара, С‚У™СЂУ™Р·У™РіУ™ үрелеп, У©Р№ эчен күзли, ишек ачылганны сизеп, тиз генә С‚У™СЂУ™Р·У™ яныннан РєРёС‚У™. У?лмәндәр У©Р№РґУ™РЅ чыга.
У?Т—У™Р». Р™У™, ничек?
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ «ничек»?
У?Т—У™Р». Малаең Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµТЈ хәле ничек, РґРёРј?
У?лмәндәр. Берни булмаган. Жибадур кебек таза кешегә РЅРё булсын. Р?СЂРєУ™Р»У™Рї үстердем малайны РґР° хәзер иркәләнеп ята. Хатыны РґР° үзенә тиң, чебен тимәс чер РёС‚У™СЂ.
У?Т—У™Р». Алдашасың Р±РёС‚, РґСѓСЃ кеше, РєТЇР·Р»У™СЂРµТЈРЅУ™РЅ күреп торам.
У?лмәндәр. РљТЇСЂСЃУ™ТЈ күрерсең РёРЅРґРµ, чутыр-матыр. Р™У©СЂРёСЃРµТЈ СЌС‡ пошырып. (Верстак янына барып, ышкылый башлаган тактасын ышкыларга тотына.)
У?Т—У™Р». Нишләвең, У?лмәндәр, сөйләштек РёС‡.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ сөйләштек? Чуртым РґР° сөйләшмәдек. РЎРёРЅ СЃУ©Р№Р»У™РґРµТЈ. РњРёРЅ тыңладым.
У?Т—У™Р». РњРёРЅ чыкканны РєУ©С‚, РґРёРґРµТЈ, кулыңны РєСѓР№.
У?лмәндәр. Куярмын, ашыкма. Тотып тор тактаның теге башыннан.
У?Т—У™Р». РЎРёРЅ минем белән алай сөйләшмә. Ачуымны чыгарма. Ачуым яман минем, РјРёРЅРµ тыңламаганнарга рәхимсез РјРёРЅ.
У?лмәндәр. РљТЇР·РµТЈ чыкмаган булса РєТЇСЂ, җыенам Р±РёС‚.
У?Т—У™Р». Т®Р»У™СЂРіУ™ җыенган кеше такта ышкыламый.
У?лмәндәр. Ахмак! Минем каберемә чардуган РєРёСЂУ™Рє булачакмы? Чардуган корыр өчен такта РєРёСЂУ™РєРјРµ?!
У?Т—У™Р». Анысы икенче СЌС€, У™Р№РґУ™, тизрәк ышкыла.
У?лмәндәр. Туксан бергә җиткәч, тиз ышкылап булмый шул. РўРѕС‚, РґРёРј тактаның теге башыннан.
У?Т—У™Р». РњРёРЅ РјРѕРЅРґР° такта башы тотарга килмәдем.
У?лмәндәр. Алайса, РєУ©С‚. (Такта ышкылый, ТЇР·Рµ җыр СЃСѓР·Р°.)
Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Тәүбә иттең мәллә үлмәскә?
Син тәүбә итсәң, мин дә иттем
У?Т—У™Р» РґСѓСЃРєР° кулым Р±РёСЂРјУ™СЃРєУ™.
У?Т—У™Р». РЎТЇР·РµТЈРЅРµТЈ кинаясенә төшенмим.
У?лмәндәр. РЎТЇР· түгел бу – җыр. Җырның җыртыгы СЋРє. (Ршеннән туктап.) РЎРёРЅ җырлый беләсеңме?
У?Т—У™Р». Ышкыла, туктама. У?Р№РґУ™, әйттем Р±РёС‚, вакытым тар, болай РґР° озак юандым.
У?лмәндәр. Ашыктырма, арыдым… Озак яши ала карга… РђРґУ™Рј баласына ала карга гумере РґУ™ кызганыч диген, У™!
У?Т—У™Р». Анысы минем карамакта түгел.
У?лмәндәр. Карамак, карамак. Муеның сузып минем СЏРЅРіР° СЃРёРЅ килгәнсең РёС‡ әле.
У?Т—У™Р». Мыскыл итми генә СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРµТЈРЅРµ үтенәм.
У?лмәндәр. Алла-Р°, Р±РёРіСЂУ™Рє әдәпле.
У?Т—У™Р». Чардуган тактасын ышкылавыңны дәвам РёС‚ТЇРµТЈРЅРµ үтенәм.
У?лмәндәр. Ашыксаң, ТЇР·РµТЈ ышкыла.
У?Т—У™Р». Андый СЌС€ белән шөгыльләнгәнем СЋРє.
У?лмәндәр. Өйрәнерсең.
У?Т—У™Р». Бу РЅРёРЅРґРё тупаслык? Онытма, СЃРёРЅ РјРёРЅРµ түгел, РјРёРЅ СЃРёРЅРµ алырга килдем.
У?лмәндәр. РЈРєР°ТЈ коелмас. РЎРёРЅ минем гумеремне У©Р·У™СЂРіУ™ килгәнсең әле, бер РґУ™ танавымны җыермыйм. (Такта ышкыларга керешә.)
У?Т—У™Р». У? СЃРёРЅ РЅРёРіУ™ ТЇР·РµТЈ эшлисең? Р‘ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ эшләр РёРґРµ чардуганыңны.
У?лмәндәр. Т®Р· эшемне кешегә калдырганым СЋРє.
У?Т—У™Р». Карап-карап торам РґР°, Р±РёРє РЅРё күренәсең…
У?лмәндәр. РќРё күренәм?
У?Т—У™Р». Бик РЅРё. Бик алай нитмә, СЃРёРЅРµТЈ кебекләрне РєТЇСЂРіУ™РЅ РјРёРЅ.
У?лмәндәр. РњРёРЅ РґУ™ СЃРёРЅРµ РєТЇСЂРіУ™РЅ.
У?Т—У™Р». РђТ»Р°! Ошый башладың әле СЃРёРЅ РјРёТЈР°, картлач. Кайберәүләр РјРёРЅРµ РєТЇСЂРіУ™С‡ мәлҗерәп С‚У©С€У™Р»У™СЂ. РљСѓР» куйганда куллары калтырый. Алып РєРёС‚ТЇРµ РґУ™ кызык түгел. РљТЇСЂУ™Рј, СЃРёРЅРµТЈ белән шактый СѓРє кызык булачак. Болай булгач РєУ©С‚У™Рј, әйбәтләп ышкыла чардуганыңның так-тасын.
У?лмәндәр. Карылдап торма янымда, бар, урамга чыгып утыр!
У?Т—У™Р». Юк, РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ яныңнан китмим.
У?лмәндәр. Ршләгән кеше янында торганчы, пес иткән кеше янында тор.
У?Т—У™Р» (авызын Р·СѓСЂ ачып, рәхәтләнеп РєУ©Р»У™). РЁУ™Рї! РљТЇРїС‚У™РЅ көлгәнем СЋРє РёРґРµ. Куеп тор эшеңне, У?лмәндәр, утыр яныма. Тагын көлдер РјРёРЅРµ.
Капка ачыла, Гөлфирә керә.
Гөлфирә. Р”У™ТЇ бабай, РјРёРЅ кайттым. (У?лмәндәр ишетмәгәч.) Р”У™ТЇ бабай, РґРёРј! РњРёРЅ кайттым.
У?лмәндәр (борылып карап). РђР№, кызым кайткан. РљРёР» әле РјРѕРЅРґР°, РєРёР», кочакла РґУ™ТЇ бабаңны.
Гөлфирә (йөгереп килеп, У?лмәндәрне кочаклый). Кычкырам – ишетмисең.
У?лмәндәр. У?җәлетдин бабаң белән сөйләшеп тора идек.
Гөлфирә. Кем соң ул?
У?лмәндәр. Бер юньсез РЅУ™СЂСЃУ™ РёРЅРґРµ шунда.
Гөлфирә. Алай димә, дәү бабай. Син үзең әйтәсең: кешеләргә ямьсез сүз әйтергә ярамый, дисең. Мин кайтканга сөендеңме, дәү бабай?
У?лмәндәр. Белмим РёРЅРґРµ, кызым, кем РєТЇР±СЂУ™Рє сөенгәндер.
Гөлфирә. Мин дә, син дә…
У?лмәндәр. Теге РґУ™.
Гөлфирә. Бабай белән әби өйдәләрме?
У?лмәндәр. УЁР№РґУ™Р»У™СЂ, кызым, У©Р№РґУ™Р»У™СЂ. У?тиеңнәр РЅРё хәлдә?
Гөлфирә. У?Р№Р±У™С‚. Сәлам әйттеләр. РЎРёТЈР° Р±РёРє матур күлмәк җибәрделәр.
У?лмәндәр. Р У™С…РјУ™С‚, кызым. Бар, РёРЅРґРµ У©Р№РіУ™ кер.
Гөлфирә йөгереп өйгә кереп китә.
У?Т—У™Р». Чибәр кыз үсеп РєРёР»У™.
У?лмәндәр. РљТЇР·РµТЈ салма, явыз. РЎРёТЈР° минем кебек ямьсезләр РґУ™ җитеп арткан.
У?Т—У™Р». У?лмәндәр, бер акыл өйрәтимме ТЇР·РµТЈУ™?
У?лмәндәр. РљРёСЂУ™РєРјРё, ТЇР· акылым җиткән. Арттан кергән акыл Т—РёР» белән РєРёСЂРµ чыга.
У?Т—У™Р». Ярый СЃРѕТЈ, ТЇР·РµТЈУ™ кара. Кызык, әйеме, У?лмәндәр, берәүләр РјРёРЅРµ көтеп торалар, РјРёРЅ килмим. РЎРёРЅ көтмәдең – РјРёРЅ килдем. РҐРёРєРјУ™С‚ шунда: чакырылмаган Т—РёСЂРіУ™ кешеләр РґУ™ СЃРѕТЈРіР° калмыйча РєРёР»У™.
У?лмәндәр. Такылдап утырма, чурту-матыр, килгән юлыңнан РєРёСЂРµ РєРёС‚.
У?Т—У™Р». Ничек РёРЅРґРµ «кит»?.. Ничек аңларга?
У?лмәндәр. Шулай. Кыягазыңа РєСѓР» куймыйм. Газраилең ТЇР·Рµ килсен.
У?Т—У™Р». Алай булмый.
У?лмәндәр. Була. Минем анда барырга вакытым СЋРє. Өйләнәсем бар.
У?Т—У™Р». Нишлисең бар?
У?лмәндәр. Өйләнәсем.
У?Т—У™Р» (тагын рәхәтләнеп РєУ©Р»У™). У?РєУ™РјУ™С‚ кеше СЃРёРЅ.
У?лмәндәр. РќРёРіУ™ авызыңны ерасың? У?гәренки РґУ™ беләсең килсә, сугышта югалган РґТЇСЂС‚ малаемның икесе У©Р№Р»У™РЅРјУ™РіУ™РЅ РёРґРµ. Үзем өчен бер өйләндем, бер малаем өчен икенче өйләндем, икенче малаем өчен тагын бер өйләнәсем бар. У? СЃРёРЅ, тинтәк, җанымны сорап килгәнсең.
У?Т—У™Р». Гафу РёС‚, РјРёРЅ сорамыйм, У?лмәндәр, таләп РёС‚У™Рј.
У?лмәндәр. Куркытты. У?лмәндәрнең мыегы РґР° селкенмәде.
У?Т—У™Р». Алайга китсә… (У?лмәндәр өстенә РєРёР»У™.)
У?лмәндәр (такта күтәреп). Килеп кара!
У?Т—У™Р» (туктап калып). Теге чакларда кызганмаган булсам…
У?лмәндәр. Кызганма идең…
У?Т—У™Р». У?лмәндәр, кызмыйча гына, сабыр гына уйлап кара әле…
У?лмәндәр. Уйларга вакытым СЋРє. РљТЇС‚У™СЂ теге такталарны.
У?Т—У™Р». Нишләтәбез?
У?лмәндәр. Такта ташыйбыз.
У?Т—У™Р». Кая? РќУ™СЂСЃУ™РіУ™?
У?лмәндәр. Төпченмә. Ташып бетергәч күрерсең.
У?Т—У™Р». Р’У™С‚ эләктем. (Такталар РєТЇС‚У™СЂУ™.)
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Р?кенче күренеш
Алма бакчасы. Бакча рәшәткә белән уратып алынган. Рәшәткә яныннан сукмак ТЇС‚У™. Сукмактан узучылар У?лмәндәргә сәлам биреп узалар. У?лмәндәр җавап Р±РёСЂУ™. У?лмәндәр белән У?Т—У™Р» алачык ясыйлар. У?Т—У™Р» кадаклый, У?лмәндәр тактаны тотып тора.
У?лмәндәр. Кыздыр У™Р№РґУ™, У?җәлетдин, кыздыр.
У?Т—У™Р». У?йтмә шул СЃТЇР·РµТЈРЅРµ.
У?лмәндәр. У?йтмә, җаным, шул СЃТЇР·РµТЈРЅРµ,
Йөрәгемә ярамый.
Чүкеч сабын алай тотмыйлар, сарык, бармагыңа сугасың. Менә болай тот. У?Р№РґУ™, әллүр.
У?Т—У™Р», тырышып-тырышып, такта кадаклый.
Хәзер ничек, җайлымы, У?җәлетдин?
У?Т—У™Р». РС€ түгел Р»У™ Р±Сѓ.
У?лмәндәр. РљУ™Т—У™ маеңны чыгарамыни? Шулай СѓР». Ярый, СЏР» итеп ал. Р™У™ минем урынга ТЇР·РµТЈ аягыңны сузарсың. Аннары җавап тот СЃРёРЅРµТЈ өчен теге РґУ©РЅСЊСЏРґР°.
У?Т—У™Р». РњРёРЅ үлемсез. (Кадаклаудан туктап, фәлсәфәгә бирелә.) Үлемсез булу начар, У?лмәндәр. Үлү – Р·СѓСЂ бәхет СѓР». Сез кешеләр шуңа бәхетлеләр. Минем миллиард ел яшәвем сезнең бер ел гомерегезгә тормый. Сез төзисез, сез өмет белән яшисез. Минем өмет СЋРє, мин – җимерүче.
У?лмәндәр. Җимермә, кем куша җимерергә!
У?Т—У™Р». Р”У©РЅСЊСЏ шулай корылган, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. У?Р№РґУ™, ярар, кадакла.
У?Т—У™Р». РЇР» итик бераз.
Берсе – бүкәнгә, икенчесе алачык идәненә утыралар.
У?лмәндәр. Алып РєРёС‚У™Рј, РґРёСЃРµТЈ РёРЅРґРµ, У™?
У?Т—У™Р». Шулай РёС‚У™СЂРіУ™ туры РєРёР»У™, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. Хәзер ТЇРє, РґРёСЃРµТЈ РёРЅРґРµ, У™?
У?Т—У™Р». Шулай булыр РёРЅРґРµ, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. У?ллә СЃРѕТЈ бераз РєУ©С‚У™СЃРµТЈРјРµ?
У?Т—У™Р». РљТЇРїРјРµ?
У?лмәндәр. Р?лле ел.
У?Т—У™Р». Шаярма, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. Р”У©РЅСЊСЏСЃС‹ Р±РёРіСЂУ™Рє әйбәтләнде Р±РёС‚.
У?Т—У™Р». Булмый.
У?лмәндәр. Хет СѓРЅ ел.
У?Т—У™Р». Булмый.
У?лмәндәр. Бер ел.
У?Т—У™Р». У?Р№С‚У™Рј Р±РёС‚, У?лмәндәр, булмый. Ярамый.
У?лмәндәр. Бер ай, бер атна…
У?Т—У™Р». Булмаганны СЃУ©Р№Р»У™РјУ™.
У?лмәндәр. РЎРѕТЈ, явыз, минем оныкларым бар, оныкларымның уллары, улларының уллары бар. РњРёРЅ үлгәндә алар минем СЏРЅРґР° булырга тиеш. Минем СЃРѕТЈРіС‹ киңәшләремне ишетеп калырга тиешләр. Алар читтә, аларга С…У™Р±У™СЂ итеп өлгерергә РєРёСЂУ™Рє.
У?Т—У™Р». Телеграмма СЃСѓРє, бүген кайтып Т—РёС‚У™СЂР»У™СЂ.
У?лмәндәр. РЎРёТЈР° җиңел. Телеграмма СЃСѓРє, имеш. РЎРёРЅРЅУ™РЅ башка белмиләр РґРё. Алар Р±РёС‚ С…У©РєТЇРјУ™С‚ эшендә.
У?Т—У™Р». РќУ™СЂСЃУ™, министр булып эшлиләрмени?
У?лмәндәр. Ахмак. Кем булып эшләүдәмени С…РёРєРјУ™С‚. Ршләгән җирләрендә алар РєРёСЂУ™Рє. Аларны эшләреннән аерырга ярамый. РњРёРЅ үзем алар янына барырга тиеш.
У?Т—У™Р». Гафу РёС‚, алай булмаячак. РЎРёТЈР° РјРёРЅ РёТЈ күбендә чардуганыңны эшләп бетерерлек кенә вакыт Р±РёСЂУ™Рј.
У?лмәндәр. Базардагы сыман сатулашма РёРЅРґРµ.
У?Т—У™Р». Ршем РєТЇРї Р±РёС‚, У?лмәндәр. РҐСѓТ—Р° әйтте, озаклама, тиз алып килеп җиткер, РґРёРґРµ. РЎРёРЅРµТЈ аркада шелтә аласым килми.
У?лмәндәр. Бар СЃРѕТЈ, РєРёС‚, Р±ТЇС‚У™РЅ эшләреңне эшли тор, вакыты җиткәч килерсең.
У?Т—У™Р». Һәркемнең ТЇР· нәүбәте, У?лмәндәр. У?Р№РґУ™, тотындык, Р»У™РєРёРЅ Р±Сѓ юлы СЃРёРЅ кадакла, РјРёРЅ такта тотып торам.
У?лмәндәр. Шулаймыни?.. У?Р№С‚ әле, РєУ™Т—У™РіУ™ алты яшь тулгач нишли?
У?Т—У™Р». Бу РЅРёРЅРґРё мәгънәсез сорау? РљУ™Т—У™РЅРµТЈ РјРѕРЅРґР° РЅРё катнашы бар?
У?лмәндәр. Җавап Р±РёСЂ.
У?Т—У™Р». РњРёРЅ каян белим, РєУ™Т—У™ асраганым СЋРє.
У?лмәндәр. Белмәсәң бел, РєУ™Т—У™РіУ™ алты яшь тулгач, җиденче яшькә чыга.
У?Т—У™Р». У?ллә РЅРё сөйлисең.
У?лмәндәр. У?Р№РґУ™, кадакла.
Рәшәткә янына Мансур килә.
Мансур. У?лмәндәр бабай, Гөлфирә кайтмадымы?
У?лмәндәр. РќРёРіУ™ РєРёСЂУ™Рє СЃРѕТЈ СѓР» СЃРёТЈР°?
Мансур. Яратам, У?лмәндәр бабай.
У?лмәндәр. Шулаймыни? Кайтмады шул әле.
Мансур. Капкагызга ниндидер бер кыз кереп китте ич.
У?лмәндәр. Минем оныгымның кызы ниндидер бер кыз түгел.
Мансур. Кайттымыни, У?лмәндәр бабай?
У?лмәндәр. Кайтты шул, малай.
Мансур йөгереп узып китә.
У?Т—У™Р». Кем СѓР»?
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ СЃРёРЅ кеше РєТЇСЂРіУ™РЅ саен төпченәсең?
У?Т—У™Р». Таныша торыйм, РєРёСЂУ™Рє булып чыгуы бар.
У?лмәндәр (йодрыгын У?җәлнең борын төбенә китереп). Менә Р±Сѓ биштән С‚У©СЂРіУ™РЅРЅРµ РєТЇСЂУ™СЃРµТЈРјРµ?
У?Т—У™Р». РљТЇСЂУ™Рј.
У?лмәндәр. РљТЇСЂСЃУ™ТЈ, У™Р№РґУ™, кадакла.
У?Т—У™Р». РЎТЇР· әйтергә РґУ™ ярамый, хезмәтчең итеп бетердең.
У?лмәндәр. Дөрес У™Р№С‚У™СЃРµТЈ, яллатып эшләтәм. Хезмәтең өчен гумерем белән түлим РёС‡.
Р?кесе РґУ™ торып эшкә тотыналар. Сүзсез генә бераз эшлиләр.
У?лмәндәр. У?Р№С‚ әле дөресен, У?җәлетдин, РЅРё өчен РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ кәгазеңә кулымны РєСѓСЏСЂРіР° тиеш?
У?Т—У™Р». У?йттем ләбаса. РЎРёРЅ бер ел артык СЏС€У™РіУ™РЅСЃРµТЈ. Газраилнең сезнең авыл өчен язган законын бозгансың.
У?лмәндәр. Шулаймы?
У?Т—У™Р». У?лбәттә, шулай.
У?лмәндәр. Ярар, сезнеңчә булсын. РњРёРЅ, чурту-матыр, сезнең законыгызны бозган булып чыгыйм РґРё. У? СЃРёРЅРµТЈ Газраилең бер РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ беләме?
У?Т—У™Р». РќРё-РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ?
У?лмәндәр. Минем берсеннән-берсе таза Р±РёС€ малаем бар РёРґРµ. Кырык беренче елда бишесе РґУ™ сугышка киттеләр. Дүртесе кайтмады. Р?ТЈ олысына – утыз алты, РёТЈ кечесенә егерме яшь РёРґРµ. У?РіУ™СЂ РґУ™ СЃРёРЅРµТЈ Газраилең безнең авыл кешеләренә туксаннан узарга СЂУ©С…СЃУ™С‚ Р±РёСЂРјРё РёРєУ™РЅ, РЅРёРіУ™ минем малайларымның туксанга җиткәнен көтмәгән?
У?Т—У™Р». Анысы минем СЌС€ түгел Р±РёС‚, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. У?Т»У™, СЃРёРЅРµТЈ СЌС€ түгелме?! Китереп терәгәч, СЃРёРЅРµТЈ СЌС€ түгелмени?
У?Т—У™Р». Сугышны адәм балалары ТЇР·Р»У™СЂРµ чыгаралар.
У?лмәндәр. РђРґУ™Рј балалары түгел, адәм актыклары чыгара. РЎРёРЅРµТЈ Газраилең РЅРё өчен сугыш чыгаручыларның җанын алмый?
У?Т—У™Р». Алды.
У?лмәндәр. Ничаклы яхшы кешеләрнең башына җиткәчме? Сугыш чыгарырга җыенуларын РєТЇСЂТЇРіУ™ ТЇРє муеннарын борырга РёРґРµ аларның.
У?Т—У™Р». Бик эчкәрегә кермә, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. Кермәме?! Кермим алай булса, чыгам. Бар, Газраилеңә кайтып У™Р№С‚, У?лмәндәргә ТЇР»У™СЂРіУ™ РёСЂС‚У™СЂУ™Рє, диген. Р”ТЇСЂС‚ баласы СЏС€У™СЏС‡У™Рє гумерен яшисе бар әле аның, диген. Киметеп санаганда Р№У©Р· утыз ел. РњРёРЅ нәфесле түгел, РјРёТЈР° тагын утыз-кырык ел җиткән. Шуннан СЃРѕТЈ килерсең. Дөрес У™Р№С‚У™РјРјРµ?
У?Т—У™Р». РЎРѕТЈ, ТЇР·РµТЈС‡У™ дөрестер РґУ™ РёРЅРґРµ ул… У?РјРјР° РґУ™ Р»У™РєРёРЅ сабыр гына уйлап кара әле, У?лмәндәр. Тагын, әйтик, утыз ел СЏС€У™РґРµТЈ РґРё. РЈР» СЏС€У™ТЇРЅРµТЈ РЅРё кызыгы? Кемгә РєРёСЂУ™Рє СЃРёРЅ?
У?лмәндәр. Шаярма, У?җәлетдин. Т®Р·РµТЈ ишеттең, присидәтел, лифкавай машинасы белән бакча янына туктап РЅУ™СЂСЃУ™ РґРёРґРµ? Печән өябез, РЅРёРіУ™ эскерт башында торырга чыкмадың, У?лмәндәр бабай, дидеме?
У?Т—У™Р». РЈР» Р±РёС‚ аны көлеп әйтте. Күреп тордың, елмайды.
У?лмәндәр (көлеп). Тагын эләктең, У?җәлетдин. Кеше РјРёРЅРµ күреп елмая РёРєУ™РЅ, РјРёРЅ РєРёСЂУ™Рє РґРёРіУ™РЅ була. Минем яннан елмаеп киткәч, Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ янында РґР° елмая СѓР». РђРЅС‹ТЈ елмайганын күреп, Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ РґУ™ елмая. Минем аркада ничаклы кеше елмая. Шуннан СЃРѕТЈ РєРёСЂУ™Рє булмыйммы РёРЅРґРµ РјРёРЅ?
У?Т—У™Р». УЁР№Р»У™РЅУ™Рј РґРёСЋРµТЈ РЅУ™СЂСЃУ™ РёРЅРґРµ? Туксан бер яшьлек картка кем чыксын?
У?лмәндәр. Чиләгенә РєТЇСЂУ™ капкачы табыла.
У?Т—У™Р». Ярый, табылсын РґР° РґРё. УЁР№Р»У™РЅРґРµТЈ РґУ™ РґРё. РќРё кызыгы РёРЅРґРµ?
У?лмәндәр. У?Р№, агай-СЌРЅРµ. РђРЅС‹ТЈ кызыгын У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ кеше ТЇР·Рµ генә белә.
У?Т—У™Р». Мактанасың ла РёРЅРґРµ.
У?лмәндәр. Мактанса РЅРё. Р?СЂ мактаныр, корал эшләр. (Шак иттереп чүкеч белән кадакка сугып РєСѓСЏ РґР°.) У?Р№РґУ™, утыр, СЏР» итеп алыйк.
Рәшәткә янына Р?лсур РєРёР»У™.
Р?лсур. Бабай, РЅРёС…У™Р»!
У?лмәндәр. Рђ-а… Р?лсур. Кер У™Р№РґУ™, кер.
Р?лсур. Кермим, РєРѕСЂС‚ чага.
У?лмәндәр. Балыңны ялап бетердеңме СЃРѕТЈ?
Р?лсур. Бетте шул.
У?лмәндәр. Алайса, чакмый. Кер.
Р?лсур. Минем бал ашыйсым килми.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ ашыйсың РєРёР»У™?
Р?лсур. Алма. Өчне Р±РёСЂ. Р?лдус белән Ринатка РґР°.
У?лмәндәр. РќРёРіУ™ ТЇР·Р»У™СЂРµ килмәде?
Р?лсур. Вакытлары СЋРє. РЎСѓ буенда каз сугыштыралар.
У?лмәндәр. Хәзер, алай булса, хәзер. (Түбәтәенә алма тутырып, Р?лсур янына бара РґР° алманы Р?лсурның күлмәк итәгенә бушата.)
Р?лсур. Җырлыйммы?
У?лмәндәр. Ашыгасың Р±РёС‚.
Р?лсур. У? СЃРёРЅ РЅУ™СЂСЃУ™ ясыйсың?
У?лмәндәр. Дача.
Р?лсур. РќУ™СЂСЃУ™РіУ™ СѓР»?
У?лмәндәр. Йокларга.
Р?лсур. РўУ©РЅР»У™ РґУ™РјРµ?
У?лмәндәр. РўУ©РЅР»У™, билгеле. Көндез кеше йоклап ятамы?
Р?лсур. Курыкмыйсыңмы?
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™РґУ™РЅ куркасың РґРё. Бар РёРЅРґРµ, йөгер, иптәшләрең көтәдер.
Р?лсур. Р У™С…РјУ™С‚, бабай! (Чыгып йөгерә.)
У?лмәндәр (алачык янына килеп). Шуларны калдырып ничек РёРЅРґРµ якты дөньядан РєРёС‚У™СЃРµТЈ. РњРёРЅРЅУ™РЅ башка нишләрләр? Укытып чыгарасы бар, өйләндерәсе бар…
У?Т—У™Р». Бер айдан СѓРє онытачаклар.
У?лмәндәр. Онытырлар РјРёРєУ™РЅ?.. Онытсалар РЅРё. Нишләтәсең, һәркемнең ТЇР· юлы. РЁСѓР» юлдан барганда Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРЅРµ генә төртеп екмасын.
У?Т—У™Р». Карале, У?лмәндәр! РЎРёРЅ, чардуган корабыз, РґРёРґРµТЈ, тагын алдаштың. Дача салып ятасың РёРєУ™РЅ РёС‡. РќУ™СЂСЃУ™РіУ™ СѓР», РґРёРї сорагач, йокларга, РґРёРґРµТЈ.
У?лмәндәр. РўРёРЅС‚У™Рє! У?җәлнең РЅРё икәнен белмәгән сабыйга каберем өстенә чардуган РґРёРї ничек У™Р№С‚У™СЃРµТЈ. РњРёРЅ сабыйлар белән сөйләшкәндә, СЃРёРЅ кысылма.
У?Т—У™Р». Шунысы РґР° аңлашылмый, чардуганны РЅРёРіУ™ бакчага корасың, зират бар.
У?лмәндәр. Үлмәс борын зират өстендә чардуган корганымны РєТЇСЂСЃУ™Р»У™СЂ, кешеләр РЅРё уйлар? Т®Р·Р»У™СЂРµ РґУ™ чардуган өчен такта ярдыра башларлар. РќРёРіУ™ аларны ашыктырырга.
У?Т—У™Р». ТєРёС‡ кенә РґУ™ СЃТЇР· табып булмый СЃРёТЈР°.
У?лмәндәр. Тапмасаң, тик утыр.
У?Т—У™Р». Бик утырасы РґР° бит… Нишләргә РёРЅРґРµ СЃРёРЅРµТЈ белән? Усаллансам, шык та РёС‚У™ алмыйсың алуын. РўРёРє әллә РЅРёРіУ™, усалланасым килми.
У?лмәндәр. Тукта!.. Хәмдебану РєРёР»У™. РњРёТЈР° хатын булырга тиешле карчык. РЎРёРЅ, У?җәлетдин, читкәрәк авышып тор. РњРёРЅ Хәмдебану белән сөйләшкәндә килеп комачау итмә. РњРёРЅ сүземне СЃТЇР· РёС‚У™СЂРіУ™ тиеш. Ризалыгын бирсен. УЁР№Р»У™РЅУ™РјРјРµ, өйләнмимме – анысын РєТЇР· күрер.
У?Т—У™Р». Сабый булма, СЃРѕТЈРіС‹ сәгатьләреңдә ТЇР·РµТЈРЅУ™РЅ көлдермә.
У?лмәндәр. Юк, әлеге РєУ©РЅРіУ™ хәтле, шушы яшемә җитеп, сүземне аста калдырмадым. Хатын-кыздан көлдермәдем.
У?Т—У™Р». Хәмдебану ризалыгын Р±РёСЂСЃУ™, минем кәгазьгә кулыңны РєСѓСЏСЃС‹ТЈРјС‹?
У?лмәндәр. Карарбыз.
У?Т—У™Р». Өзеп У™Р№С‚, СЋРєСЃР° комачаулыйм.
У?лмәндәр. Бәйләнчек СЌС‚ булдың. Куйсам куярмын РёРЅРґРµ, чурту-матыр, мәтәлеп РєРёС‚.
У?Т—У™Р». Бар, алайса, тәвәккәллә.
Рәшәткә янында Хәмдебану күренә, У?лмәндәр рәшәткә янына РєРёР»У™.
У?лмәндәр. Хәмдебану!
Хәмдебану җавап бирми үтеп киткәч.
Хәмдебану, әллә үпкәләдеңме?
Хәмдебану (борылып килеп). Т®РїРєУ™Р»У™РјУ™СЃРєУ™ СЃРѕТЈ, У?лмәндәр абзый, тузга язмаганны. Үземнән үзем оялып Р№У©СЂРёРј. Андый СЃТЇР·РЅРµ ишетмәгәнемә утыз ел. Башка берәү шулай РґРёРї әйтсә, таяк белән башын бәреп ярыр идем.
У?лмәндәр. РњРёТЈР° РЅРёРє сукмадың?
Хәмдебану. РЎТЇР·Р»У™СЂРµТЈ тозсыз булса РґР°, эчеңдә явызлык СЋРє СЃРёРЅРµТЈ, У?лмәндәр абзый.
У?лмәндәр. Р У™С…РјУ™С‚ СЃТЇР·РµТЈУ™, Хәмдебану. Телең Р±РёРіСЂУ™Рє татлы РёРЅРґРµ, шундый У™Р№Р±У™С‚ итеп әйттең. РњРёТЈР° РєРёСЏТЇРіУ™ чыгарга ризалыгыңны РґР° бирсәң…
Хәмдебану. Син әле һәмишә…
У?лмәндәр. Кызма, кызма, Хәмдебану. Тозсыз СЃУ©Р№Р»У™СЃУ™Рј РґУ™, СЋРє СЃТЇР· СЃУ©Р№Р»У™РјРёРј. Ниятем чын.
Хәмдебану. Бирермен менә ниятеңне таяк белән башыңа.
У?лмәндәр. Беренче тапкырында сукмагач, икенчесендә сукмассың РёРЅРґРµ.
Хәмдебану. Түзәрмен, түзәрмен дә…
У?лмәндәр. РўТЇР·У™СЂСЃРµТЈ, С‚ТЇР·У™СЂСЃРµТЈ РґУ™ ризалыгыңны бер бирерсең, Хәмдебану. Ялгыз башка тормыш алып барулары читен.
Хәмдебану. Аллага шөкер, кешегә сынык сорап кергәнем булмады. Пинсем җитә.
У?лмәндәр. РЁСѓР» РїРёРЅСЃРµ С‚ТЇР»У™Рї бозып бетерделәр карчыкларны. Тамагың ачыкса, ТЇР·РµТЈ СЌР·Р»У™Рї керер РёРґРµТЈ У?лмәндәрне.
Хәмдебану. Мыскыл итмә.
У?лмәндәр. Мыскыл итмим, кызганам, Хәмдебану.
Хәмдебану. Кызганма да. Кызганыч көнгә калганым юк.
У?лмәндәр. Калгач СЃРѕТЈ булыр. Хәзер картайдың, У©С‡ аяклап Р№У©СЂРёСЃРµТЈ. Чирләп китеп урын өстенә егылсаң, СЏРЅС‹ТЈРґР° кем утырыр? Ярый ла У?Т—У™Р» тиз килсә. Килми интектерсә нишләрсең?
Хәмдебану. Куркытма. Заманасы ул түгел, ялгызымны калдырмаслар.
Бакча ягына УЁРјРјРёСЏ чыга. Хәмдебану белән У?лмәндәрнең сөйләшеп торганнарын күреп, колак сала.
У?лмәндәр. Бигрәк РєРёСЂРµ беткән хатын булдың. Өзеп У™Р№С‚У™СЃРµТЈ РёРЅРґРµ, алайса? РњРёТЈР° РєРёСЏТЇРіУ™ чыкмыйм, РґРёСЃРµТЈ.
Хәмдебану. У?йттем Р±РёС‚, СЋРє СЃТЇР·РЅРµ СЃУ©Р№Р»У™РјУ™, У?лмәндәр абзый. Гумерең Р±СѓРµ РјРёТЈР° Р±У™Р№Р»У™РЅРґРµТЈ. Башта Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРіУ™ РґРёРјР»У™РґРµТЈ, хәзер ТЇР·РµТЈУ™. Шаярып әйтәсеңдер РґРёСЃУ™Рј, чынлап РёРєУ™РЅ.
У?лмәндәр. Яшьрәк чагыңда яшьрәкләр РєРёСЂУ™Рє РёРґРµ СЃРёТЈР°. Картайгач – РјРёРЅ РґУ™ Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚. Ныклап уйла, Хәмдебану.
Хәмдебану. Уйлыйсы-РЅРёС‚У™СЃРµ СЋРє. Т®Р·РµТЈРЅУ™РЅ биздерәсең килмәсә, Р±ТЇС‚У™РЅ Р±Сѓ СЃТЇР·РµТЈРЅРµ СЃУ©Р№Р»У™РјУ™, У?лмәндәр абзый. (Кузгалып РєРёС‚У™.)
У?лмәндәр. Р РёР·Р° булсаң, килеп әйтерсең, ялынып бармам. Чынлап У™Р№С‚У™Рј, Хәмдебану. Бик ныклап уйла. (Хәмдебану киткән СЏРєРєР° карап кала. УЁРјРјРёСЏРЅРµТЈ кычкырып көлеп җибәрүеннән сискәнеп РєРёС‚У™.)
УЁРјРјРёСЏ. Р?-Рё-и… Р? Аллам! Р? ходаем! Т®Р»У™Рј, ТЇР»У™Рј!.. Тагын РЅРёР»У™СЂ кыланырсың РёРєУ™РЅ?
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ авызыңны ердың? У?ллә тыңлап тордыңмы?
Өммия. Үләм, үләм… Бөтен урамга шар ярып сөйләшеп тора да, тыңлап тордыңмы, дигән була. Нәрсәгә такта турый, ни кыланырга җыена дисәм, башка чыгарга йөри икән. Үләм, үләм…
У?лмәндәр. Үлсәң ТЇР»У™СЂСЃРµТЈ, РјРёРЅ ТЇР»У™СЂРіУ™ җыенмыйм.
УЁРјРјРёСЏ. У?Р№С‚У™Рј, малаеңа кереп У™Р№С‚У™Рј, урамга чыгып кычкырам, белсеннәр кем РёРєУ™РЅРµТЈРЅРµ.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™, РЅУ™СЂСЃУ™ очынасың? Матри, килен!
УЁРјРјРёСЏ. У?Р№С‚У™Рј, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРіУ™ кереп У™Р№С‚У™Рј. (Кереп РєРёС‚У™.)
У?лмәндәр (аның артыннан кычкырып кала). Килен!
У?Т—У™Р». РљТЇСЂРґРµТЈРјРµ РёРЅРґРµ, У?лмәндәр?
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ «күрдеңме», РЅУ™СЂСЃУ™ СЃРёРЅ РґУ™ авызыңны ерасың?
У?Т—У™Р». РљУ©Р»У™Р»У™СЂ ТЇР·РµТЈРЅУ™РЅ, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. Белмичә РєУ©Р»У™Р»У™СЂ, аңламыйча РєУ©Р»У™Р»У™СЂ.
У?Т—У™Р». Аңламаслык берни РґУ™ СЋРє. Көлдермә ТЇР·РµТЈРЅУ™РЅ, У™Р№РґУ™, кулыңны РєСѓР№ РґР°, китик тизрәк.
У?лмәндәр. Хәмдебану ризалыгын Р±РёСЂРјУ™РґРµ, тыңлап тордың.
У?Т—У™Р». РђРЅС‹ТЈ ризалык биргәнен көтсәң… Булмаганны өмет итмә.
УЁРјРјРёСЏ, Гөлфирә, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ бакчага чыгалар. Гөлфирә Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµ култыклаган, ТЇР·Рµ РєУ©Р»У™.
Өммия. Күрегез әнә, үзеннән сорагыз. Менә шушы урында унсигез яшьлек егетләр кебек сайрап торды.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. У?ти, нишләвең РёРЅРґРµ тагын?
У?лмәндәр (УЁРјРјРёСЏ каршына атылып барып). РўРµТЈРєУ™РјУ™ тидең, явыз килен!
УЁРјРјРёСЏ. Т®Р»У™Рј, ТЇР»У™Рј!.. (Т®Р·Рµ У?лмәндәрдән кача.)
Гөлфирә (УЁРјРјРёСЏРЅРµ куып Р№У©СЂРіУ™РЅ У?лмәндәрне кочаклап алып). Р”У™ТЇ бабай, РґУ™ТЇ бабай, ярамый.
У?лмәндәр. Т–РёР±У™СЂ, кызым. РђР·РґС‹, У™Р±РёРµТЈ азды.
Гөлфирә. Ярамый, ярамый. РЎРёРЅ Р±РёС‚ Р±РёРє акыллы, Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚ РґУ™ТЇ бабай. У?Р±Рё ялгыша. РљРёР», утыр, тынычлан.
Өммия (Гөлфирәгә). Син нәрсә аның сүзен сөйлисең? Кем ялгыша?
Гөлфирә (УЁРјРјРёСЏРЅРµ барып кочаклап). Юк, әбием, ялгышмыйсың, СЃРёРЅ РґУ™ дөрес сөйлисең. (У?лмәндәрнең утырган урыныннан сикереп торганын күреп, аның янына РєРёР»У™.) Юк-СЋРє, РґУ™ТЇ бабай, СЃРёРЅ Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚. Бөтенегез РґУ™ Р±РёРє У™Р№Р±У™С‚. РњРёРЅ сезнең барыгызны РґР° сагынып кайтам. Килегез, барыгыз РґР° тезелешеп утырыгыз.
Өммия. Утырасым да килми. Үзе генә җитмәгән, безне адәм көлкесенә калдырырга җыена. Үләм, үләм… Өйләнәм, ди бит, өйләнәм, ди.
Гөлфирә. Өйләнсә ни булган?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. РЎРёРЅ, кызым, тик тор. РЎРёРЅ бернәрсә РґУ™ аңламыйсың әле.
Гөлфирә. Ничек инде аңламыйм! Бабай ялгыз яши. Өйләнсә, ни гаебе бар?
УЁРјРјРёСЏ. Ничек «ялгыз яши»? У? без?
Гөлфирә. Сез икәү. Бабай – синең картың, син – бабайның карчыгы. Дәү бабай ялгыз.
У?лмәндәр. Р У™С…РјУ™С‚, кызым. Менә алар җитмештән узып та шуны аңламыйлар.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Алай түгел СѓР», әти. УЁР№Р»У™РЅРјУ™РґРµТЈ түгел, У©Р№Р»У™РЅРґРµТЈ. У?РЅРєУ™Р№ вафат булгач СѓРЅ ел РґР° Р№У©СЂРјУ™РґРµТЈ, У©Р№Р»У™РЅРґРµТЈ Р±РёС‚, СЃТЇР· әйтмәдек.
У?лмәндәр. Кем әйтмәде? Хатының әйтмәдеме?
УЁРјРјРёСЏ. У?йтмәдем, СѓР» чакта тел яшерә идем.
У?лмәндәр. Р?СЂРµТЈРЅРµТЈ колак итен ашадың. У?ллә РјРёРЅ ишетмәдемме?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Ярый, анысы булган-беткән. Р?РЅРґРµ хәзер, Р№У©Р· яшеңә җиткәндә.
У?лмәндәр. РЎРёРЅ, малай актыгы, минем яшьне санама.
Гөлфирә (Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРіУ™). РЎРёРЅ, бабай, дөрес әйтмисең. Р™У©Р· яшеңә җиткәндә РґРёРјУ™, Р№У©Р· яшеңә РґУ™ җитмәгән килеш, диген. РЎРёТЈР°, РґУ™ТЇ бабай, чыннан РґР° өйләнергә РёСЂС‚У™СЂУ™Рє. Р™У©Р·РіУ™ җиткәч була.
УЁРјРјРёСЏ. Котыртып утырма. РЎРёТЈР° көлке. У?тиеңә хат язып җибәрермен менә. РњРѕРЅРґР° кайтып РґУ™ТЇ бабасын котыртып Р№У©СЂРё, РґРёРї. РђРЅС‹ТЈ белән без изаланабыз, СЃРёРЅ түгел.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. У?ти, У™Р№РґУ™ әйбәтләп сөйләшик… Р‘ТЇС‚У™РЅ чакта СЃРёРЅРµТЈ СЃТЇР·РґУ™РЅ чыкмыйбыз, безнең У©Р№РґУ™ СЃРёРЅ С…СѓТ—Р°. Киленең УЁРјРјРёСЏ РґУ™ СЃРёРЅРµТЈ каршыңда биеп тора. РќРё әйтсәң, шуны тыңлый.
У?лмәндәр. Бик тыңлый РёРЅРґРµ, тыңлый хатының.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Ярый, кызма. УЁСЂ-СЏТЈР° такталарны турап, бер РґУ™ РєРёСЂУ™РєРјУ™РіУ™РЅРіУ™ бакча уртасына алачык корырга тотынганың өчен СЃТЇР· әйтмәдек.
У?лмәндәр. У?ллә әйтер РёРґРµТЈРјРµ?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Тыңлап бетер РёРЅРґРµ.
УЁРјРјРёСЏ. Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ авыру, РЅРёРіУ™ аны борчыйсың.
У?лмәндәр. Ата белән бала сөйләшкәндә СЃРёРЅ кысылма!
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Бар, УЁРјРјРёСЏ, У©Р№РіУ™ керегез. Без РёРєУ™ТЇ генә сөйләшик.
Өммия. Сине тыңлыймы ул?! Сине ул олы кешегә санамый.
Гөлфирә көлеп җибәрә.
Нигә бертуктаусыз көләсең? Сабый бала түгел, акыл керергә вакыт.
Гөлфирә. Кызык ич.
Өммия. Сиңа кызык кына булсын.
Гөлфирә. Дөнья кызык булгач начармыни?
УЁРјРјРёСЏ. Р”У™ТЇ бабаң гомере Р±СѓРµ кызык-кызык РґРёРї СЏС€У™РґРµ. Хәзер, РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ, нишли. РђТЈР° кызык – безгә РѕСЏС‚. У?Р№РґУ™, керәбез.
Гөлфирә. Өйгә керәсем килми. Дәү бабай янында утырасым килә. Дәү бабай, синең яныңда утырыйммы?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Гөлфирә, олылар әйткәнне тыңла.
Гөлфирә. Кайчан картаермын, РјРёРЅ әйткәнне РґУ™ тыңларлар РёРґРµ. У?Р№РґУ™, әбием. (УЁРјРјРёСЏРЅРµ култыклап ала.)
Кереп китәләр.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Менә шулай, әти.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ «шулай»?..
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Шулай.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™РЅРµТЈ шулай икәнен белмисең Р±РёС‚, улым. Хатының РґР° У™Р№С‚У™, кызык-кызык РґРёРї кенә СЏС€У™РґРµ, РґРё. Кызыкның РЅУ™СЂСЃУ™ икәнен белми, мәгънәсенә төшенми. РЎРёРЅ РґУ™ Р°ТЈР° кушылып РјРёРЅРµ ачуланасың.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Ачуланмыйм, әти.
У?лмәндәр. Ачулансаң РґР° ТЇРїРєУ™Р»У™РјРёРј. Р”ТЇСЂС‚ СЌРЅРµТЈ РґУ™ кайтып, Р±РёС€У™ТЇР»У™Рї ачулансагыз, сөенер генә идем. Хәлең ничек?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Юк ла РёРЅРґРµ, беткән.
У?лмәндәр (РєРёРЅУ™С‚ үзгәреп). Зарланма! Зарланасы булма!
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Т®Р·РµТЈ сорыйсың Р±РёС‚.
У?лмәндәр. Яхшы диген. РљУ©Р»! Җырла! Бие! «Шулай» РЅС‹ТЈ РјУ™РіСЉРЅУ™СЃРµ шунда, кызыкның РґР° РјУ™РіСЉРЅУ™СЃРµ шунда. У?РіУ™СЂ СЃРёРЅ зарлана РґРёРї РјРёРЅ зарлансам, СЃРёРЅ сукрана РґРёРї РјРёРЅ сукрансам РЅРё була… (Урыныннан торып.) Бераз гына утырып тор.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Кая барасың?
У?лмәндәр. Үзем беләм. (Чыгып РєРёС‚У™ РґУ™ бераздан бер чирекле шешәне кочаклап керә.) РљРёР» ышыккарак.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Ансыз гына сөйләшик.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ сөйлисеңне беләм, минем РЅРё әйтәсемне СЃРёРЅ РґУ™ беләсең. У?чегән бал эчеп, җырлашып утырсак, икебезгә РґУ™ шифасы тияр. Рамнарны кырып ясап куйган идем, өлгерүе җиткәндер. (Алмагач ботагына элеп куйган кружканы алып, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ янына С‡ТЇРіУ™Р»У™Рї утыра.) Теләсәң РЅРё У™Р№С‚, хатының усал. Шушы чиреклене У©Р№РіУ™ керттерми Р±РёС‚ С‚У™РєРё. РќУ™СЂСЃУ™СЃРµ бар РёРЅРґРµ. Бал Р±РёС‚ Р±Сѓ, чын бал. Аракыны, ТЇР·РµТЈ беләсең, үзем РґУ™ У©Р№РіУ™ кертмәдем. (Кружкага бал салып.) Яле, тотып РєСѓР№.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Авырайтмас РјРёРєУ™РЅ?
У?лмәндәр. Атаң кушкач авырайтмас.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ балдан авыз РёС‚У™ РґУ™ кружканы У?лмәндәргә СЃСѓР·Р°.
У?лмәндәр кружкада калган балны эчеп бетерә.
Менә шулай, улым.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. РќУ™СЂСЃУ™ шулай?
У?лмәндәр. Т®Р»У™СЂРіУ™ ашыкма, РґРёРј.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. РњРёРЅ ашыкмыйм РґР° бит…
У?лмәндәр. Ашыгасың. РЎРёРЅ әле РґТЇСЂС‚ энекәшең өчен РґУ™ СЏС€У™СЂРіУ™ тиеш. Кызык менә шунда була: СЃРёТЈР° У?Т—У™Р» килеп У™Р№С‚У™, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, саубуллаш РґУ©РЅСЊСЏ белән, РґРё. Барыбер зарланып ятасың, РґРё. РЎРёРЅ ТЇР·РµТЈ РґУ™, болай интегеп яшәгәнче РґРёРї, СЂРёР·Р° буласың. Р РёР·Р° булмаска РєРёСЂУ™Рє. Алдарга РєРёСЂУ™Рє әҗәлне.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Алдарсың аны.
У?лмәндәр. У? СЃРёРЅ алда. Җаен тап. РњРѕРЅС‹ТЈ вакыты җиткән РґРёРї, У?Т—У™Р» РєРёР»У™. Куркыткан була. У? СЃРёРЅ сер Р±РёСЂРјРёСЃРµТЈ. РЈР» СЃРёРЅРµТЈ белән мәшәкатьләнгән арада, РєУ©РЅ ТЇС‚У™, Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ янына барырга СЃРѕТЈРіР° кала, СЃРёРЅРµТЈ аркада Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ РґУ™ озаграк СЏС€У™Рї кала. Менә шулай…
Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Кунган җирең кайсы имәндә?
Син башың исәң дә, мин имәдем,
Башкаема хәсрәт килгәндә.
Кушылып җырла миңа, улым.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Хәлем СЋРє.
У?лмәндәр. Җырла!
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Ала карга РґРёРіУ™РЅ, У™Р№, асыл кош… Булмый, әти.
У?лмәндәр. Пешмәгән арыш чумары! Боламык! (Паузадан СЃРѕТЈ.) У?Р№, улым… (Өстеннән казакиен салып Т—РёСЂРіУ™ Т—У™СЏ.) Таянып тор.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. УЁР№РіУ™ керим.
У?лмәндәр. Сөйләшмәдек Р±РёС‚ әле, улым.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Булды, әти, сөйләштек. (Утырган урыныннан торырга азаплана, булдыра алмый. У?лмәндәр Р°ТЈР° СЏСЂРґУ™Рј итмәкче булып кулыннан тота.) Үзем. (РљУ©С‡-С…У™Р» белән торып, У©Р№РіУ™ таба атлый.)
У?лмәндәр. Хатыныңа У™Р№С‚, бераздан РјРёТЈР° С‡У™Р№ чыгарсын. (Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ артыннан карап калып җыр СЃСѓР·Р°.)
Ала карга дигән, әй, асыл кош…
У?Т—У™Р». Аңлашылды, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. РќРё аңлашылды, У?җәлетдин?
У?Т—У™Р». Т®Р· С…У™Р№Р»У™ТЈРЅРµ ТЇР·РµТЈ ачып Р±РёСЂРґРµТЈ. Һаман РјРёРЅРµ алдап Р№У©СЂС‚У™СЃРµТЈ. Килешми, У?лмәндәр. Яхшылыкка яманлык белән кайтарасың. Алайга китсә… РљСѓР№ хәзер ТЇРє кулыңны. РљСѓР№, боргаланып маташма, картлач.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ җикеренәсең? Куймыйм дигәнем СЋРє. Китер кәгазеңне.
У?Т—У™Р» (кесәсеннән кәгазь алып, У?лмәндәр каршына җәеп сала). Аңлашылырлык итеп РєСѓР№.
У?лмәндәр. Кайсы җиренә? Шушындамы?
У?Т—У™Р». РЁСѓРЅРґР°.
У?лмәндәр. РЇР·Р° белмим Р±РёС‚ РјРёРЅ, У?Т—У™Р» РґСѓСЃ.
У?Т—У™Р». РҐУ™Р№Р»У™Р»У™РјУ™. Председатель булып эшләдең.
У?лмәндәр. РЎРѕТЈ, җаным-бәгырем, вакыты шундый РёРґРµ.
У?Т—У™Р». РљРёР», кулыңнан тотып яздырам.
У?лмәндәр. Орынма. У?лмәндәр РґРёРї искечә СЏР·Р° беләм. РўРёРє аз гына сабыр РёС‚, бал кабып куйыйк.
У?Т—У™Р». Капмыйсың, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. Балдан РЅРё була?
У?Т—У™Р». Өйрәнеп алдым РјРёРЅ СЃРёРЅРµ. Бал кабам РґРёРї, этлек эшләргә җыенасың.
У?лмәндәр. Юк ла РёРЅРґРµ. РќУ™СЂСЃУ™ СЃРёРЅ СѓР» чаклы? РљРёР», утыр, торма каршымда тасраеп. (Кружкага бал салып.) Р™У™, тотып РєСѓР№ минем исәнлеккә.
У?Т—У™Р». Юк, юк… Беренчедән, РјРёТЈР° ярамый, икенчедән, ничек РёРЅРґРµ СЃРёРЅРµТЈ исәнлеккә эчим РґРё? РњРёРЅ Р±РёС‚ СЃРёРЅРµТЈ СЏРЅРіР° исәнлек-саулык теләп килмәдем.
У?лмәндәр. Минем җаным өчен тот, алайса. Озакка СЃСѓР·РјР°, РєСѓР» РґР° РєСѓСЏСЃС‹ бар.
У?Т—У™Р». Шулай РґРёСЃУ™ТЈ генә. (Кружкадагы балны эчеп РєСѓСЏ.)
У?лмәндәр. Менә шулай. (Үзенә РґУ™ салып СЌС‡У™.) Менә шулай. Ничек, әйбәтме?
У?Т—У™Р». Беләм РёРЅРґРµ, СЃРёРЅ начар РЅУ™СЂСЃУ™ эчмисең.
У?лмәндәр. Шулай шул. РўРѕС‚ тагын берәрне. У?Р№РґУ™, бер утырган – бер гумер. РЎРёРЅ РјРёРЅРµ Р±ТЇС‚У™РЅ РєТЇСЂРјУ™СЏС‡У™РєСЃРµТЈ. Сагынып сөйләрлек булсын.
У?Т—У™Р». РђР· гына сал.
У?лмәндәр салып Р±РёСЂУ™, У?Т—У™Р» СЌС‡У™. У?лмәндәр РґУ™ салып СЌС‡У™.
У?лмәндәр. У?Р№РґУ™, хәзер рәхәтләнеп сөйләшеп утырыйк.
У?Т—У™Р». У?йттем Р±РёС‚, этлек эшлисең, РґРёРї.
У?лмәндәр. Р™У™ РёРЅРґРµ, У?Т—У™Р» РґСѓСЃ. РљТЇРїРєУ™ С‚ТЇР·РіУ™РЅРЅРµ азга С‚ТЇР· РёРЅРґРµ. Җырлыйммы?
У?Т—У™Р». «Ала карга РґРёРіУ™РЅ асыл кош» РЅС‹ җырлама.
У?лмәндәр. Ошамыймыни?
У?Т—У™Р». У?ллә РЅРёРЅРґРё, шомлы.
У?лмәндәр. У?Т»У™, шомлыны СЃРёРЅ РґУ™ яратмыйсың РёРєУ™РЅ. Аңламыйсың СЃРёРЅ, тиле, җырның РЅРё икәнен. У?лмәндәрнең ТЇР· гумерендә шомлы җыр җырлаганы СЋРє. Ярый, мәтәлеп РєРёС‚, чурту-матыр, Р±ТЇС‚У™РЅРЅРµ җырлыйм.
Мин җырлыймын бырдыйны –
Бырдый белән шырдыйны;
Мин җырлаганны ошатмасаң,
Үзең җырла шундыйны.
Йә, ничек?
У?Т—У™Р». Ярый.
У?лмәндәр. Яраса тыңла.
Мин җырлыймын бырдыйны –
Бырдый белән шырдыйны;
Җырламас идем шырдыйны,
Тыңлаучысы шыр тиле.
Монысы ничек?
У?Т—У™Р». РњРёРЅ, У?лмәндәр, СЃРёРЅРµТЈ СЏРЅРіР° килгәннән бирле гел СЃРёРЅРµТЈ СЃТЇР·РµТЈРЅУ™РЅ чыкмый Р№У©СЂРёРј, әйеме? РЎРёРЅ гел РјРёРЅРµ мыскыл РёС‚У™СЃРµТЈ, әйеме? Гел РјРёРЅРЅУ™РЅ РєУ©Р»У™СЃРµТЈ, әйеме? Ярамый Р±РёС‚ болай, агай-СЌРЅРµ. Ярамый болай, У?лмәндәр РґСѓСЃ. Яратам Р±РёС‚ РјРёРЅ СЃРёРЅРµ. Яратмаган кеше белән араны тиз У©Р·У™Рј РјРёРЅ.
У?лмәндәр кычкырып көлеп Т—РёР±У™СЂУ™.
Р™У™, РЅРёРіУ™ РєУ©Р»У™СЃРµТЈ, У™, РЅРёРіУ™ РєУ©Р»У™СЃРµТЈ?
У?лмәндәр. Көлке.
У?Т—У™Р». РќУ™СЂСЃУ™СЃРµ көлке. Р™У™, РЅУ™СЂСЃУ™СЃРµ көлке РёРЅРґРµ?
У?лмәндәр. Үлемне У™Р№С‚У™Рј. Үлем көлке.
У?Т—У™Р». Көлке түгел, У?лмәндәр РґСѓСЃ.
У?лмәндәр. Көлке. РђРґУ™Рј баласы ыспутникка утырып Т—РёРґРµ кат РєТЇРєС‚У™ җыр РєУ©Р№Р»У™Рї Р№У©СЂРё, Газраилнең маңгаена чиертеп ТЇС‚У™, Т—РёСЂРіУ™ С‚У©С€У™ РґУ™ юктан гына үлеп РєРёС‚У™. Көлке булмый РЅРё булсын. РС…, чурту-матыр, дөбер-шатыр… РњРёТЈР° ярый РґР° инде… РЇРїСЊ-яшь егетләр Р±РёС‚, жибадур кебек егетләр!.. (Русча җырлап Т—РёР±У™СЂУ™.)
Ассалуди, былгаруди
Гулять иттек кыз белән…
Аңлыйсыңмы: ассалуди, былгаруди. Беләсеңме СЃРёРЅ СѓР» СЃТЇР·РЅРµ? Белмисең. У? РјРёРЅ беләм.
У?Т—У™Р». Яратам РјРёРЅ СЃРёРЅРµ, У?лмәндәр РґСѓСЃ. Валлаһи РґРёРї У™Р№С‚У™Рј, тимәс идем РјРёРЅ сиңа… Нишлим… РљРёР», У?лмәндәр РґСѓСЃ, кочаклап ТЇР±РёРј бер ТЇР·РµТЈРЅРµ.
У?лмәндәр. Анысы булмый, У?җәлетдин.
У?Т—У™Р». Яратмыйсың СЃРёРЅ РјРёРЅРµ, У?лмәндәр, беләм. Дошман РєТЇСЂУ™СЃРµТЈ. РС…!.. (У?лмәндәрнең казакие өстенә ава РґР° гырлап йокыга РєРёС‚У™.)
У?лмәндәр, аның янына килеп, йоклаганмы-СЋРєРјС‹ икәнен карый. У?җәлнең йоклаганлыгына ышангач, казакиен тартып алып, шыпан гына бакчадан чыгып ычкына.
РџУ™СЂРґУ™.
Р?кенче РїУ™СЂРґУ™
Р?нтермедия
Прологтагы күренеш. Сәхнәдә Газраил белән Фәрештә.
Газраил. Бер РјРµТЈ Р±РёС€ Р№У©Р· илленче номерлы У?җәлдән С…У™Р±У™СЂ СЋРєРјС‹?
Фәрештә. Юк.
Газраил. Нишләп Р№У©СЂРё СѓР»? РЈРЅРёРєРµ сәгать вакыт үтте. У?лмәндәр һаман РґР° РёСЃУ™РЅ. РќУ™СЂСЃУ™ Р±Сѓ?
Фәрештә. Белмим. Бәлки, У?лдермеш авылын таба алмый йөридер.
Газраил. Юкны сөйләмәгез. Кесәсендә Җир өстенең картасы бар.
Фәрештә. Сез булып сез РґУ™ картадан У?лдермешне таба алмадыгыз.
Газраил. Күп белмәгез. Барыгыз, эшегездә булыгыз!
Фәрештә РєРёС‚У™, У?Т—У™Р» керә.
У?Т—У™Р». РњУ©РјРєРёРЅРјРµ?
Газраил. ТєУ™, кайткан. Кайда У?лмәндәр?
У?Т—У™Р» (башын аска иеп). Юк.
Газраил. Ничек «юк»?
У?Т—У™Р». Кызгандым РјРёРЅ аны.
Газраил. Нәрсә-ә?!
У?Т—У™Р». Кызгандым. Жибадур кебек тап-таза, менә РґРёРіУ™РЅ кеше.
Газраил. Нинди жибадур?
У?Т—У™Р». У?лдермеш авылында «живодёр» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ үзгәртеп, «жибадур» РґРёР»У™СЂ. Р›У™РєРёРЅ яхшы РјУ™РіСЉРЅУ™РґУ™ кулланалар. «Болото» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР·РЅРµ «мулата» РґРёР»У™СЂ. «Во саду ли РІ огороде» РґРёРіУ™РЅ җырны «Ассалуди былгаруди» РґРёРї җырлыйлар.
Газраил. Син нәрсә лыгырдыйсың?
У?Т—У™Р». Лыгырдамыйм, дөресен У™Р№С‚У™Рј. У?лмәндәр ТЇР·Рµ җырлады. «Ассалуди былгаруди гулять иттек кыз белән» РґРёРї җырлады.
Газраил (У?Т—У™Р» каршына атылып килеп). РЎРёРЅ!.. РЎРёРЅ У?лмәндәрне алып РєРёР»У™СЃРµ урынга җыр өйрәнеп яттыңмы?! Бу РЅРё Р±Сѓ?! РќУ™СЂСЃУ™ Р±Сѓ?! (Шулвакыт телефон шалтыраган тавыш ишетелә. Газраил кесәсеннән телефон трубкасын ала.) У?Р№Рµ, тыңлыйм. Хәзер. РЁСѓРЅС‹ РґР° РјРёРЅРЅУ™РЅ башка эшли алмыйсыз. (У?җәлгә.) Беркая РґР° китмичә шушында РјРёРЅРµ көтеп утыр. (РўРёР· генә чыгып РєРёС‚У™.)
Фәрештә керә.
Фәрештә. Рләктеме?
У?Т—У™Р». Булды бераз.
Фәрештә. Нигә соңладың?
У?Т—У™Р». РЎРёРЅ РґУ™ сорау алма әле.
Фәрештә. У? РјРёРЅ беләм.
У?Т—У™Р». РќУ™СЂСЃУ™ беләсең?
Фәрештә. РЎРёРЅ У?лмәндәр картны югалттың.
У?Т—У™Р». Каян беләсең?
Фәрештә. Минем белмәгәнем юк.
У?Т—У™Р». Кайда СѓР» У?лмәндәр?
Фәрештә. У?йтимме СЃРѕТЈ?
У?Т—У™Р». РќУ™СЂСЃУ™ чытлыкланасың? Минем хәлне күреп торасың РёС‡.
Фәрештә. Күреп торам. РњРёРЅ РєТЇРї РЅУ™СЂСЃУ™РЅРµ күреп торам. Һәм… Т»У™Рј шулар өчен СЃРёРЅ РјРёТЈР° бурычлы. Бүген кәгазьләрне актарып утырганда, СЃРёРЅРµТЈ тагын бер кыңгыр эшеңне күреп алдым. Моннан 70, 60 Т»У™Рј 45 ел элек шеф СЃРёРЅРµ У©С‡ тапкыр У?лмәндәр янына Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ булган. Син…
У?Т—У™Р». У?крен.
Фәрештә. Ни өчендер ул чакта бу этлегеңне Газраил сизми калган… Хәзер оныткан.
У?Т—У™Р». У?крен, РґРёРј.
Фәрештә. Курыкма, мин аңа әйтмәдем.
У?Т—У™Р». У?йтергә РёРґРµ.
Фәрештә. Мин әләкче түгел. Газраилгә баш бирергә теләмәвең өчен мин сине хөрмәт итәм.
У?Т—У™Р». Р У™С…РјУ™С‚. РҐУ©СЂРјУ™С‚ иткәч У™Р№С‚, кайда У?лмәндәр?
Фәрештә. Антоновка авылында. Евстигней исемле карт янында.
У?Т—У™Р» (карта каршына барып, Антоновка авылын СЌР·Р»У™Рї таба). Кара, карт төлке, кая сызган. Р У™С…РјУ™С‚ СЃРёТЈР°. Бу юлы ычкына алмассың, У?лмәндәр.
Фәрештә. РќРё өчен СЃРёРЅ У?лмәндәр картны яклыйсың?
У?Т—У™Р» (РєРёРЅУ™С‚ кызып). Яклыйм?.. У?Р№Рµ, яклыйм! Хакым СЋРєРјС‹ әллә?! У?РіУ™СЂ беләсең килсә, җанкисәгем, РґУ©РЅСЊСЏ үлемнән генә тормый. Туйдым! У?РіУ™СЂ кулымнан килсә, РјРёРЅ үзем У?лмәндәр урынында булыр идем. Без кемнәр СЃРёРЅРµТЈ белән? Үлемсез булуыбыздан РЅРё РјУ™РіСЉРЅУ™? Безнең бар белгәнебез: кайгы, С…У™СЃСЂУ™С‚, РєТЇР· яшьләре.
Фәрештә. Оһо! Син үзгәреп кайткансың.
У?Т—У™Р». Кызганычка каршы, ТЇР·РіУ™СЂУ™ алмыйм. Т®Р·РіУ™СЂУ™ алсам, У?лмәндәр картны Газраил кулына Р±РёСЂРјУ™СЃ идем.
Фәрештә. У?лмәндәр РґУ™ У?лмәндәр, РґРёСЃРµТЈ. Кем СЃРѕТЈ СѓР»? Галимме? Р?скиткеч бер ачыш ясаганмы? Танылган җырчымы?
У?Т—У™Р». Юк.
Фәрештә. У?ллә берәр футболистмы Р№У™ булмаса хоккеистмы?
У?Т—У™Р». Юк.
Фәрештә. У?ллә…
У?Т—У™Р». Юк.
Фәрештә. Бәлки…
У?Т—У™Р». Юк.
Фәрештә. Кем соң, алайса? Нәрсә эшләгән?
У?Т—У™Р». Берни эшләмәгән. Гап-гади кеше. Р›У™РєРёРЅ гомере Р±СѓРµ СЏС€У™ТЇРЅРµТЈ кадерен, тәмен белеп СЏС€У™РіУ™РЅ кеше. Р?ТЈ авыр чакларда РґР° тормыштан СЏРјСЊ таба белгән, күңел көрлеген югалтмаган кеше. Ул – авылның шатлыгы, өмете. РђРЅС‹ күреп сөйләшкән кеше кайгысын оныта. РњРёРЅ РґУ™ У?лмәндәр карт яшенә җитәрмен РґРёРї өметләнә. РђР·РјС‹ болар? Хәер, без РЅУ™СЂСЃУ™ аңлыйбыз СЃРѕТЈ!
Фәрештә. У? РЅРёРіУ™ аңларга? Аңламау, бәлки, хәерлерәктер.
У?Т—У™Р». Бәлки, бәлки. Шулай да…
Фәрештә. Ләкин шуны бел: хуҗа бу юлы онытмаячак.
У?Т—У™Р». Аңладым.
Фәрештә. Килә… Мин сине хөрмәт итәм, шуңа күрә кисәтергә уйладым. (Чыгып китә.)
Газраил (кереп). Бар хәзер У?лдермешкә. У?лмәндәрсез борылып кайтсаң, күрсәтермен «ассадули былгаруди» РµТЈРЅС‹.
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Өченче күренеш
Антоновка авылындагы Евстигней картның бакчасы. Пәрдә ачылганда, Евстигней умарта карап йөри. «Ястәгнәй! Знакум!» дигән тавышны ишетеп, битлеген күтәрә.
У?лмәндәр (ТЇР·Рµ күренми). РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№! Знакум!
Евстигней. Кем ул анда?
У?лмәндәр. Кто такуй, знаешь? РќРµ знаешь – маклашка дам.
Евстигней. Альмандар?
У?лмәндәр (агачлар арасыннан килеп чыга). Знал, маклашка РЅРµ дам. Гости пришул – С‡У™Р№ давай, РґРёРІРєР° давай.
Евстигней (битлеген Т—РёСЂРіУ™ куеп, У?лмәндәр каршына бара). Шайтан! Нихаль, Альмандар? Якши?
Күрешәләр.
У?лмәндәр. Хураша! Сам хураша?
Евстигней. Якши! Бик якши! Каян килдең?
У?лмәндәр. Деревня. Свая деревня. РўРёР±СЏ давна РЅРё видал.
Евстигней. Якши! Бик якши! Айда, кил, утыр монда. Мин да уйлаган синга барырга. Вот умарта, бал киряк. Янгир бар, бал бар, куп бар. Син бал бар?
У?лмәндәр. РњРЅСѓРіС‹. Гуд хураша, РґСѓР¶ есть, сулныца есть, свиты РјРЅСѓРіС‹, пчала туда-СЃСѓРґР° РјРЅСѓРіС‹ литит. РўРёР±СЏ кислый РјСЋРґ есть? Меня есть. У?лмәндәр кислый РјСЋРґ РїРёР». У?җәлдән бижал. У?Р¶У™Р» спал, У?лмәндәр РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№ знакум бежал.
Евстигней. Азяль? Кем Азяль?
У?лмәндәр. РЎРјРёСЂС‚. Пришул. Гаварит, старик, давай. У?лмәндәр, давай. РўСѓРґР°-СЃСѓРґР°, умирать. РЇ тужы туда-СЃСѓРґР°. Бижал тибя. РџРёСЃРЅСЏ пить будем, РґРёРІРєР° гулять будем.
Евстигней (көлеп). Балагур. Якши! Бик якши! Бал бар, Альмандар бар, Евстигней бар, карчык бар.
У?лмәндәр. Старуха РЅРё нада, РґРёРІРєР° давай. РўСЂРё верст пришул, РґРёРІРєР° нит – абратны бижать будем.
Евстигней. Ю-ук! Кунак! Дус! Альмандар дус! Знаком!
У?лмәндәр. РњРЅСѓРіС‹ РіСѓРґ знакум! Хураша знакум.
Евстигней. Айда, Альмандар, ызба кер.
У?лмәндәр. Ызба РЅРё нады. Р—РґРёС‡ хураша. Старуха РЅРё нады, С‡У™Р№ РЅРё нады, кислый мед РЅРё нады. РџРёСЃРЅСЏ нады. Садис, РїРёСЃРЅСЏ пить будем. Ассалуди, былгаруди. Давай, СЏСЃС‚У™РіРЅУ™Р№. (Җыр башлый.)
Ассалуди, былгаруди…
Давай, Ястәгнәй.
Евстигней (җыр башлый, У?лмәндәр очынып тыңлый).
Во саду ли, в огороде
Девица гуляла.
За ней ходит, за ней ходит
Удалой молодчик,
За ней носит, за ней носит
Дороги подарки.
У?лмәндәр. Спасибо, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№. Р У™С…РјУ™С‚. Р У™С…РјУ™С‚. Яшәдек без, У™? Җырлап яшәдек. Сер бирмәдек. РљТЇРїРјРµ гумер бергә. Алтмыш ел, У™? Күршеләр, знакумнар. Хәтерлисеңме, болынга печән чабарга чыккач, җыелышып биегәндә, сезнең авылның Маручканы кочаклаган идем, шуннан минем Йөзембикәм, азгын РґРёРї, РјРёРЅРµ У™СЂР»У™РіУ™РЅ РёРґРµ. Хәтерлисеңме, безнең СЏРєРєР° аклар килгәч, бергәләп урманда кызылларга кушылып киткән идек. Р?СЃРµТЈРґУ™РјРµ колхоз төзегәндә РјРёРЅРµ үлемнән коткарып калганың, хәтерлисеңме сугыш вакытында…
Евстигней. Да, много прошло.
У?лмәндәр. Малы, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№. Бик У™Р·. Яшисе РєРёР»У™, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№. Р?лле яшьтә булсаң РёРґРµ хәзер, У™? Р”У©РЅСЊСЏСЃС‹ Р±РёРіСЂУ™Рє матур Р±РёС‚, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№. РљРёС‚У™СЃРµ килми. У?Т—У™Р» килде РјРёТЈР°, сизеп торам. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ СЃРёРЅРµТЈ СЏРЅС‹ТЈР° чаптым, Т—У™СЏТЇР»У™Рї килдем, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№, саубуллашып кайтыйм дидем. У?Т—У™Р» килде.
Евстигней. Ерунду не болтай, Альмандар.
У?лмәндәр. РЇСЂСѓРЅРґР° түгел, сизенәм. РњРёРЅ, ТЇР·РµТЈ беләсең, шыңшып йөрергә яратмадым. Дөньядан СЏРјСЊ табып яшәдем. Авырлык килсә РґУ™ бирешмәдем. Җылап йөрүчеләрне җенем СЃУ©Р№РјРё. РЎРёРЅ РјРёРЅРµ зарлана РґРёРї уйлама. Р?сем РґУ™ китми, У?Т—У™Р» белән РґУ™ көлеп сөйләштем.
Евстигней. Правильно, так и надо. Я тоже, знаешь, маху не давал. Жить будем еще, Альмандар.
У?лмәндәр. Шулай. РЎРёРЅРµТЈ РёСЃУ™РЅ-сау Р№У©СЂРіУ™РЅРµТЈРЅРµ күреп сөендем. Хәлләрең ничек СЃРѕТЈ, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№?
Евстигней. Дело молодое.
У?лмәндәр. Шулай, бирешмә, нык тор. РЎРёРЅ РјРёРЅРЅУ™РЅ алты яшькә яшьрәк.
Евстигней. Молокосос.
У?лмәндәр. Валлаһи, дөрес! У?Р№РґУ™ җырлыйбыз.
Евстигней (көйләп). Ала карга дигян, ай, асыл куш…
У?лмәндәр. Валлаһи шулай.
Ала карга дигән, әй, асыл кош,
Р?РјУ™РЅ башларына РЅРёРє РєСѓРЅРґС‹ТЈ?
Никләр кунганыңны да белмәгәч,
Якты дөньяларга ник тудың?
Хәтерлисеңме, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№, СЃРёРЅРµТЈ Р?ваның белән минем Хәйретдиннең үле С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРµ бер РєУ©РЅРЅРµ килде.
Евстигней. Да-а…
У?лмәндәр. У?Р№РґУ™ безгә киттек, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№. Куып йөрсен әле безне У?Т—У™Р». РЈР» РјРёРЅРµ СЌР·Р»У™Рї чыгып РєРёС‚У™СЂ, У™ без рәхәтләнеп… У?Р№РґУ™, РјРѕР№ дача гулять будем. Сад дача делал, гарадскуй дача.
Евстигней. Ю-ук, Альмандар. Син минеке кунак. Минеке избада йоклыйсын.
У?лмәндәр. Твая снаха ругать будет.
Евстигней. Ю-ук. Килин якши. Син яратам. Посиди немного, я скажу… (Чыгып китә.)
У?лмәндәр, Евстигнейның битлеген киеп, умарта янына РєРёР»У™ РґУ™ хәле бетеп туктый. У?Т—У™Р» күренә.
У?Т—У™Р». Шулай диген, У?лмәндәр. Качтым диген.
У?лмәндәр (битлекне салып, Т—РёСЂРіУ™ утыра). РќРё булды РґРёСЃУ™Рј, СЃРёРЅ РёРєУ™РЅСЃРµТЈ әле.
У?Т—У™Р». У?Р№Рµ, РјРёРЅ фәкыйрегез. У?йттем Р±РёС‚ РјРёРЅ СЃРёТЈР°, РјРёРЅРЅУ™РЅ качып котыла алмассың, дидем. У?Р№РґУ™ У?лдермешкә кайтабыз.
У?лмәндәр. Китер кәгазеңне, РєСѓР» куйыйм, котылыйм СЃРёРЅ сабакыдан.
У?Т—У™Р». Юк, У?лдермешкә кайтабыз башта.
У?лмәндәр. РќРё аермасы бар?
У?Т—У™Р». РЎРёРЅ анда такта ышкылаттың, такта кадаклаттың. Р?СЃУ™Рї-хисапны шунда өзәрбез.
У?лмәндәр. Кайтырлык хәлем бетте.
У?Т—У™Р». РҐУ™Р№Р»У™Р»У™РјУ™. У?Р№РґУ™, У?лмәндәр, яхшылык белән. Юк РЅУ™СЂСЃУ™ өчен бозылышмыйк. РўРѕСЂ У™Р№РґУ™, минем өчен кайда РєСѓР» РєСѓР№СЃР°ТЈ РґР° барыбер, ТЇР·РµТЈ өчен У™Р№С‚У™Рј. Туган-ТЇСЃРєУ™РЅ нигезеңдә, ТЇР·РµТЈ ясый башлаган алачыгыңда…
У?лмәндәр. Шулай РґРёРјСЃРµТЈ?.. РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№ чыксын РёРЅРґРµ, саубуллашып китим.
У?Т—У™Р». Бәлки, РєРёСЂУ™РєРјУ™СЃ.
У?лмәндәр. РќРё өчен?
У?Т—У™Р». РќРё өчен дип… Башың белән уйлап кара. РЈР» РґР° яшь кеше түгел, СЃРёРЅ авырайганны күрер РґУ™, кәефе РєРёС‚У™СЂ. РЎРёРЅ Р±РёС‚ кешеләрнең кәефләре кырылуын теләмисең.
У?лмәндәр. Шулай шул.
У?Т—У™Р». У?Р№РґУ™ тор. У?крен генә атлыйк. РќУ™СЂСЃУ™ СѓР» СЃРёРЅРµТЈ өчен У©С‡ чакрым ара. РЎРёТЈР° җиңелрәк булсын өчен РјРёРЅ яныңнан бармам, читтәнрәк атлармын.
У?лмәндәр (урыныннан торып). Бигрәк төче теллегә У™Р№Р»У™РЅРіУ™РЅСЃРµТЈ.
У?Т—У™Р». Төче телледән түгел. Качып киткәнеңә ачулансам РґР°, сокланам РјРёРЅ СЃРёТЈР°. Туксан бер яшеңдә У©С‡ чакрым Т—РёСЂРіУ™ Т—У™СЏТЇР»У™Рї чыгып киткәнсең. Кайтасың барын РґР° оныткансың. Р™У™, ничек, ярыйсыландымы хәлең? Бәлки, чыннан РґР°, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№ знакумың чыкканны РєУ©С‚У™СЂСЃРµТЈ? Берәр ат юнәтеп озатып куярлар.
У?лмәндәр. Юк, кеше борчырга яратмыйм. У?Р№РґУ™.
У?крен генә бакчадан чыгып РєРёС‚У™Р»У™СЂ. Евстигней керә.
Евстигней. Альмандар. Кайда син? Где ты? Шаярма, әй, балагур, шайтан!
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Дүртенче күренеш
У?лмәндәр карт бакчасы. Ршләнеп бетмәгән алачык идәнендә У?лмәндәр белән У?Т—У™Р» утыралар. Вакыт С‚У©РЅ. У?рәмәлек ягыннан гармунга кушылып җырлаган тавышлар ишетелә.
У?Т—У™Р». Ятып СЏР» итеп ал, У?лмәндәр. Шактый СЋР» үттең, арыгансыңдыр.
У?лмәндәр. Акылың алтын РёРєУ™РЅ. РЇР» итеп ал РґРёРіУ™РЅ булып мәңгелеккә йоклатырга җыенасыңмы?
У?Т—У™Р». РќУ™СЂСЃУ™ РёРЅРґРµ СЃРёРЅ. Кем РґРёРї беләсең РјРёРЅРµ СѓР» кадәр. РЎРёРЅ генә СѓР» алдашасың, РјРёРЅ гадел СЌС€ Р№У©СЂС‚У™Рј. Кулыңны куймаган килеш СЃРёТЈР° орынаммы… РЎРёРЅРµТЈ өчен СЌР»У™РіУ™С‡У™Рє РјРёТЈР°. Р›У™РєРёРЅ барыбер СЃРѕТЈРіС‹ С‚У©РЅРµТЈРЅРµ ТЇР·РµТЈУ™ Р±РёСЂУ™Рј.
У?лмәндәр. Маташтырма.
У?Т—У™Р». Валлаһи, билләһи. РўУ©РЅР»У™ алып китмим СЃРёРЅРµ. РўР°ТЈ атканда, РєРѕСЏС€ чыгар алдыннан, РєУ©РЅ уянганда. Күңелең гел яктыда булгач, үлемең РґУ™ яктыда булсын. У? бүген С‚У©РЅР»У™ СЃРёРЅ теләгән РЅУ™СЂСЃУ™ТЈРЅРµ эшли аласың.
У?лмәндәр. Т–У™Р№РіРµ кыска С‚У©РЅРґУ™ РЅРё эшләп булсын. Ашап туймаганны, ялап туеп булмас.
У?Т—У™Р». Уйла. Үкенечләрең калмыймы?
У?лмәндәр. Юк. РњРёРЅ кылган эшләремә үкенмәдем. Ршләргә ниятләгән эшемне ахырына җиткезеп туктадым. Ярты юлда менә шушы алачык кала, тагын… тагын… Р”У©РЅСЊСЏ кала. Төзелеп бетмәгән РґУ©РЅСЊСЏ кала. Төзеп бетерәсе РёРґРµ. Кешеләр үлсәләр РґУ™, ичмасам, минем яшемә җитеп, ТЇР· үлемнәре белән үлсеннәр РёРґРµ. Уттан кырылмасыннар РёРґРµ.
У?Т—У™Р». РќУ™СЂСЃУ™ әле СЃРёРЅ мескенләнеп коелып төштең, У?лмәндәр? Шундый күңелле РёРґРµ СЃРёРЅРµТЈ белән, РєРёРЅУ™С‚ СЃТЇРЅРґРµТЈ. Салындырма борыныңны, җебемә, чурту-матыр. РўРѕСЂ У™Р№РґУ™, алачыгыңны кадаклап бетерәбез.
У?лмәндәр. РўУ©РЅР»У™ шакылдау килешми. Кешеләр йоклый.
У?Т—У™Р». Нишләргә СЃРѕТЈ РёРЅРґРµ СЃРёРЅРµТЈ белән?
У?лмәндәр. Китер, кәгазеңне.
У?Т—У™Р». У?лмәндәр…
У?лмәндәр. Китер, РґРёР»У™СЂ.
У?Т—У™Р». РќРёРіУ™ инде… РњРёРЅ үзем әйтеп торганда…
У?лмәндәр. Белеп тор, РјРёРЅ РєСѓР» куйдырдым, У?лмәндәрне җиңдем РґРёРї мактанасы булма, үзем РєСѓСЏРј.
У?Т—У™Р». Хет У©Р№РґУ™РіРµ улың, киленең, оныгың белән саубуллаш.
У?лмәндәр. Йокылары бүленмәсен.
У?Т—У™Р». Ярый СЃРѕТЈ, алайса, әйтмәк бар, көчләмәк СЋРє. Соңыннан РјРёТЈР° ТЇРїРєУ™Р»У™РјУ™. (Кәгазь белән карандашны У?лмәндәргә СЃСѓР·Р°.) У?лмәндәр, кызганам РјРёРЅ СЃРёРЅРµ, валлаһи, кызганам. РЎРёТЈР° СЏСЂРґУ™Рј итәсем РєРёР»У™, ничек СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™СЂРіУ™ белмим. (РљРёРЅУ™С‚ бер фикергә РєРёР»У™.) Таптым! Таптым, У?лмәндәр РґСѓСЃ! РЎРёРЅ РёСЃУ™РЅ калачаксың!
У?лмәндәр (кәгазьне атып бәреп). У?Р№С‚ тизрәк!
У?Т—У™Р». Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ! Улың Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ! Фамилиягез бер, исемнәрегез охшаган. Абайламас Газраил. Сизмәслек итеп эшләрмен. Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ ТЇР·Рµ РґУ™ У?Т—У™Р» көтеп ята. Керим РјРёРЅ аның янына, РєСѓР» куйдырып чыгыйм.
У?лмәндәр (сикереп торып). РќРё РґРёРґРµТЈ? РќРё РґРёРґРµТЈ СЃРёРЅ, явыз?! Минем бердәнбер улыма? (У?җәлнең якасына ябыша.)
У?Т—У™Р». Нишлисең, Т—РёР±У™СЂ!
У?лмәндәр. РЎРёРЅ У?лмәндәр картны?
У?җәлне күтәреп алып Т—РёСЂРіУ™ сыламакчы була. У?Т—У™Р» бирешми. РљУ©СЂУ™С€У™Р»У™СЂ. Р?кесе РґУ™ егылып Т—РёСЂРґУ™ У™ТЇРјУ™РєР»У™С€У™Р»У™СЂ. Ниһаять, икесенең РґУ™ хәле бетә, бер-берсенә аркаларын терәшеп СЏР» РёС‚У™Р»У™СЂ.
У?Т—У™Р». У?йтерсең РјРёРЅ үзем өчен.
У?лмәндәр. Дәшмә!
У?Т—У™Р». РЎРёРЅРµТЈ өчен Р±РёС‚, яшисең РєРёР»У™ Р±РёС‚.
У?лмәндәр. Дәшмә, РґРёРј!
У?Т—У™Р». Дәшмим, чурту-матыр, мәтәлеп РєРёС‚. Р?РєРµ тиенлек С‚У™ акылың СЋРє. «Ала карга» РґРёРї җырлап йөрергә генә беләсең. Аңарга китсә, ала карга асыл РєРѕС€ та түгел әле.
У?лмәндәр. Булмасын. Ул – җан РёСЏСЃРµ.
У?Т—У™Р». РђРЅС‹ТЈ кемгә РєРёСЂУ™РіРµ бар?
У?лмәндәр. Р”У©РЅСЊСЏРґР° булгач, РєРёСЂУ™РіРµ бардыр.
Пауза.
У?Т—У™Р». Гафу РёС‚, У?лмәндәр. РњРёРЅ Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРЅРµ РёСЃРµТЈУ™ төшереп ялгышканмын. РЎРёРЅРµТЈ У?лмәндәр РёРєУ™РЅРµТЈРЅРµ онытып җибәргәнмен. У?Р№ РґУ©РЅСЊСЏ, дөнья… Ассалуди, былгаруди… Карале, У?лмәндәр, теге РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№ ничек булыр? РЎРёРЅРµТЈ урынга батмасмы?
У?лмәндәр РєРёРЅУ™С‚ У?җәлгә таба борыла. У?Т—У™Р» егылып РєРёС‚У™.
У?лмәндәр. Тагын башладыңмы?
У?Т—У™Р» (артка чигенеп). Булды, булды. Дәшмим, дәшмим. Зинһар, кызма. (Т–РёСЂРґУ™ яткан кәгазьне алып.) Ярар, СЃРёРЅРµТЈС‡У™ булсын. Бөтенесе СЃРёРЅ РґРёРіУ™РЅС‡У™ булсын, РјУ™. РњУ™ карандаш.
У?лмәндәр кәгазьне, карандашны алып, РєСѓР» РєСѓСЏСЂРіР° җыенганда, бакча рәшәткәсе янына Гөлфирә белән Мансур килеп туктыйлар. Мансур Гөлфирәгә якын килми, читтә басып тора. У?лмәндәр, РєСѓР» РєСѓСЏСЂРіР° онытып, аларны РєТЇР·У™С‚У™ башлый.
Мансур. Гөлфирә, сез нигә безнең авылда тумаган икән?
Гөлфирә. У?ллә РЅРёРЅРґРё сораулар бирәсез сез, Мансур.
Мансур. Ярамыймыни?
Гөлфирә. Үзегез ничек уйлыйсыз соң?
Мансур. Мин уйламыйм.
Гөлфирә. Уйламагач, андый сорау бирмәгез.
Мансур. Авылда шулай инде. Сорауны уйлап торып бирмиләр. Тоталар да әйтәләр. Шәһәрдә генә уйлаган булалар. Уйлап, әйтерсең бездән артык җирләре бар. Алар да ике аяклы, без дә ике аяклы.
Гөлфирә. Тавык та ике аяклы, каз да ике аяклы.
Мансур (көлеп). Рләктереп ала беләсез сез.
У?лмәндәр. РЎРёРЅ РґУ™ эләктереп ал, пешмәгән. Авызың ачып торасың. Р‘ТЇС‚У™РЅ чакта Р±РёРє егетләнәсең Р±РёС‚.
У?Т—У™Р». Тукта, У?лмәндәр, тыңлыйк.
У?лмәндәр. Кыз белән егет СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРµ СЃРёТЈР° РЅРёРє РєРёСЂУ™Рє?
У?Т—У™Р». Кызык Р±РёС‚. РЎУ©Р№Р»У™С€ТЇР»У™СЂРµ РЅРё белән бетәр РёРєУ™РЅ?!
Гөлфирә. Сез нигә уеннан киттегез?
Мансур. Сез дә киттегез бит.
Гөлфирә. Мин нишләмәм. Миңа дәү бабай әйтте, озак йөрмә, сәгать ун тулганчы, матри, өйдә бул, диде.
У?лмәндәр. Кара РєСѓСЂРЅСѓСЃ борынны, ничек алдаша.
Мансур. У?лмәндәр бабай У©Р№РґУ™ СЋРє. РђРЅС‹ күрдем РјРёРЅ, Антоновка авылына бара РёРґРµ. РЈР» анда барса, РёРєРµ-У©С‡ көнсез кайтмый, беләм.
У?лмәндәр. Муладис!..
Мансур. Ул миңа әйтте, Гөлфирәң кайтты, диде.
Гөлфирә. Ничек «Гөлфирәң»?
У?лмәндәр. Сынаттың, егет.
У?Т—У™Р». РўРёРє кенә утыр РёРЅРґРµ.
У?лмәндәр. Ничек тик утырыйм, оныгымның кызы РёС‡ СѓР».
Мансур. Белмим РёРЅРґРµ, У?лмәндәр бабай шулай РґРёРґРµ.
Гөлфирә. Моның өчен эләгәчәк аңарга. Ярый, сау булыгыз, Мансур, минем йокым килә.
Мансур. Егетләр белән сөйләшкәндә «йокым килә» дип әйтергә ярамый.
Гөлфирә. Ни була?
Мансур. У?дәпсез була, некультурный була. Авыл кызлары алай РґРёРї әйтмиләр.
Гөлфирә. Алайса, авыл кызлары янына барыгыз.
Мансур. Нигә алай авыл кызлары дип мыскыл итебрәк әйтәсез?
Гөлфирә. Нәрсә миңа бәйләнәсез? Кайткан саен бәйләнәсез.
Мансур. Сезнең белән сөйләшәсем килгәнгә. Шуңа күрә авылга кайтканыгызны көтеп кенә торам.
Гөлфирә. У?ллә «яратам» РґРёРї әйтергә уйлыйсызмы?
Мансур. Уйламыйм. «Яратам» дип әйтер өчен нигә уйлап торырга. «Яратмыйм» дип әйтер өчен уйларга кирәк.
Гөлфирә. Кызык икән. Нигә алай?
У?лмәндәр. Безнең замандагыча сөйләшмиләр шул болар. РЎУ©Р№Р»У™С€ТЇР»У™СЂРµ тәмле.
У?Т—У™Р». РќУ™СЂСЃУ™СЃРµ тәмле РёРЅРґРµ, кырт та мырт.
У?лмәндәр. Бөтен С…РёРєРјУ™С‚ шунда. Безнең яшь чакта без генә сөйли идек. Хатын-кызның теле РєРёСЏТЇРіУ™ чыгып СѓРЅ елдан СЃРѕТЈ гына ачыла РёРґРµ. Төннәрен кочаклаганда РґР° С‚ТЇС€У™Рє читенәрәк авышалар РёРґРµ, куркалар РёРґРµ. Курыккан хатын-кызны кочаклауның РЅРё С‚У™РјРµ бар. Кочагыңа ТЇР·Рµ шуып керсен СѓР». Теле белән ачуланган булсын.
У?Т—У™Р». Карт азгын СЃРёРЅ, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. РўСѓ-ты.
Гөлфирә. РќРёРіУ™ алай? У?йтегез РёРЅРґРµ, РЅРёРє дәшмисез?
Мансур. У?Р№С‚У™Рј, РјРёТЈР° «син» РґРёРї дәшсәгез У™Р№С‚У™Рј.
Гөлфирә. «Сез» дип үзең башладың?
Мансур. Мин культурныйрак чыксын дип әйткән идем.
Гөлфирә (көлеп). Үләм! Көлеп үләрсең синең белән.
Мансур. Менә болай ул, Гөлфирә. «Яратам» дип әйтер өчен уйларга кирәкми. Чөнки күңелеңдәген әйтәсең. «Яратмыйм» дип әйтер өчен уйларга кирәк. Чөнки уйламый әйтеп ташлап ялгышуың бар. «Яратмыйм» дип бер әйткәч, «яратам» дип әйтергә соң була.
Гөлфирә. «Яратам» дип әйтеп тә ялгышырга мөмкин.
Мансур. Күңел беркайчан да ялгышмый.
Гөлфирә. Лекцияң өчен рәхмәт, истә тотармын. Син кайчан әле армиягә китәсең?
Мансур. Нигә алай сорыйсың?
Гөлфирә. Авылга кайткач, үзем генә рәхәтләнеп йөрер идем.
Мансур. Быел котыласың, ике елдан тотыласың.
Гөлфирә. Р?РєРµ елдан СЃРѕТЈ РјРёРЅ авылга кайтмыйм.
Мансур. Кая барасың?
Гөлфирә. Быел укырга керәм. Студент булгач, җәй көне студотряд белән китәм.
Мансур. Укырга керә аласыңмы соң?
Гөлфирә. Мин бит син түгел. Минем бөтенесе дә бишле.
У?лмәндәр. Үземә охшаган, мактанырга ярата. Шулай, кызым, сер Р±РёСЂРјУ™. Р”У™ТЇ бабаң сер Р±РёСЂРјУ™РґРµ дөньясында.
Мансур. Син, Гөлфирә, миннән котылам, дисең. Үзең мине күргәч сөенәсең.
Гөлфирә. Каян беләсең?
Мансур. Мансур сизә ул. Авылга да син мине сагынып кайтасың.
Гөлфирә. Менә бусы ялган!
Мансур. «Ялган» дип әйтергә ашыкма, Гөлфирә, «чын» дип әйтәсең бар.
Гөлфирә. Кара син нинди!
Мансур. РњРёРЅ шундый. Рлек кенә оялчан идем. Хәзер… (РљУ©Р№Р»У™Рї.) «Менә без РґУ™ үсеп җиттек, У™РЅРёВ». РђСЂРјРёСЏРіУ™ китәбез. РђСЂРјРёСЏ оялчан егетләрне яратмый. РЎРёРЅ ачуланма РјРёРЅРµ «сагынып кайтасың» диюемә. РђРЅС‹ТЈ РЅРё гаебе бар. РњРёРЅ РґУ™ Р±РёС‚ СЃРёРЅРµ сагынып көтеп торам. Күңелең РјРёРЅ сагынганны СЃРёР·У™.
Гөлфирә. Үләм, үләм!..
Мансур. Син нигә безнең авылда тумаган икән, дип әйткән идемме?
Гөлфирә. У?йткән РёРґРµТЈ.
Мансур. Безнең авылда туган булсаң, безнең авылда үскән булсаң, гел бергә булган булыр идек. Мин армиягә киткәндә, кулъяулык чигеп бирер идең…
Гөлфирә. Үләм!.. Хәзер кулъяулык чикмиләр авылда да.
Мансур. Син чигәр идең, Гөлфирә.
У?лмәндәр. Дөрес! Чигәр РёРґРµ. У?РіУ™СЂ РґУ™ РјРёРЅ чынлап торып яратсам, комнан бау РёС€У™СЂ идем.
У?Т—У™Р». Р?штеңме СЃРѕТЈ?
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ «иштеңме»?
У?Т—У™Р». Яратканың булмадымыни?
У?лмәндәр. РђРЅС‹ У™Р№С‚У™СЃРµТЈ РёРєУ™РЅ. Комнан бау ишеп азапланырга әллә РјРёРЅ Т—ТЇР»У™СЂРјРµ. Кыйбла җиленә СЃУ™РЅУ™Рє белән кадаучы түгел РјРёРЅ. Бау ишмәдем, Р?скәндәрем тугач, Йөзембикәмә бишек ясап бирдем. Кулыма балта РґР° тотып караганым СЋРє РёРґРµ, ясаган бишегем сандугач РѕСЏСЃС‹ булды.
Гөлфирә. Мансур… Син… Син нигә миңа… «яратам» дип әйтмисең?
Мансур. Син «яратмыйм» дип әйтерсең дә…
Гөлфирә. У? РјРёРЅ алай РґРёРї әйткәнче уйлап карармын.
Мансур (Гөлфирәне кочагына алып). Яратам, Гөлфирә.
У?лмәндәр (куанычыннан нишләргә белми). Үбешегез РёРЅРґРµ, хәерсезләр. РђРЅС‹ТЈ РЅРё ояты бар?!
У?Т—У™Р». У?крен, әкрен, У?лмәндәр. (Гөлфирә белән Мансур үбешкәнне күреп.) РС…, РЅРёРіУ™ РјРёРЅ РґУ™ кеше булып яралмаган РёРєУ™РЅ!
Гөлфирә (Мансурдан читкәрәк китә). Чыннанмы, Мансур?
Мансур (бар көченә кычкырып). Яратам! Я-ра-та-а-а-ам!
Гөлфирә. Нишлисең, җүләр!
Мансур (җырга күчеп).
Уфа тараклары белән
Күңелле чәч таравы;
Үзәкләремне өзәдер
Бер елмаеп каравы.
Уфа тараклары таптым
Агыйдел буйларыннан;
Гомеремнең буйларына
Китмәссең уйларымнан.
Гөлфирә. Нишлисең, Мансур?! Кешеләр ишетә.
Мансур. Беркем дә юк, Гөлфирә, дөньяда без икәү генә.
У?лмәндәр (Гөлфирә белән Мансур ишетерлек итеп). У? РјРёРЅ?! РњРёРЅРµ кая куясыз. РњРёРЅ бар, мин – шаһит!
Мансур белән Гөлфирә У?лмәндәр тавышын ишетеп сызалар. У?лмәндәр тураеп бакча уртасына баса.
У? РјРёРЅ?! РњРёРЅ бар РґУ©РЅСЊСЏРґР°! РњРёРЅ РёСЃУ™РЅ! РљРёС‚, У?Т—У™Р». Китеп тор янымнан! РС…!.. (Мансур җырлаган РєУ©Р№РіУ™ җырлап, бакча буйлап йөренә.)
Уфа тараклары белән
Кем чәчләрен тараган;
Фани дөнья авыр, диләр,
Кем күтәреп караган.
Уфа таракларым җуйдым
Чәчләрем тараганда…
Бакчага УЁРјРјРёСЏ чыга. Аптырап, У?лмәндәргә карап тора.
У?лмәндәр, җырын дәвам итеп, аның каршына бара.
Р? туган-ТЇСЃРєУ™РЅ илләрем,
Чит җиргә караганда.
УЁРјРјРёСЏ. У?ллә РёРЅРґРµ акылың СѓРє җиңеләйдеме, ходаем?! УЁР№РґУ™ югыең лабаса, Антунга китте, РґРёРіУ™РЅРЅУ™СЂРёРµ. Кай арада кайтып җиттең? Булсаң РґР° булырсың РёРєУ™РЅ!
У?лмәндәр. Кушылып җырла РјРёТЈР°, килен.
УЁРјРјРёСЏ. У?стәгъфирулла. (РўРёР· генә кереп РєРёС‚У™.)
У?лмәндәр. Надан! (Алачык янына бара-бара СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™.) Р”У©РЅСЊСЏ ямен аңламый. РЇРїСЊ-яшь башларыннан йоклап яталар. РС…, егерме генә елга яшь булсам! (Алачык идәненә утырып.) Утыз гына елга. Кырык… Р?лле… Алтмыш… Җитмеш…
Алмагач арасыннан көянтә-чиләк күтәргән Йөзембикә чыга. Ул төсе, буе, тавышы белән Гөлфирәгә охшаган. Киеме генә башка.
У?лмәндәр. Йөзембикә!
Йөзембикә (туктап кала, йөзен яулыгы белән каплый). Кем ул?
У?лмәндәр. РњРёРЅ Р±Сѓ, Йөзембикә, У?лмәндәр.
Йөзембикә. Басма өстендә нишләп утырасың, У?лмәндәр?
У?лмәндәр. РђР№РЅС‹ саклыйм.
Йөзембикә. Айны? Аны урлыйлармыни? Ул бит еракта, аңа кемнең кулы җитсен?
У?лмәндәр. Т–РёСЂРґУ™РіРµ айны. Р?ңбашларына РєУ©СЏРЅС‚У™-чиләкләр аскан айны саклыйм, Йөзембикә.
Йөзембикә. У?ллә минеме?
У?лмәндәр. РЎРёРЅ аймыни?
Йөзембикә. Р? хәсиятсез. РљРёС‚, СЋР» өстендә утырма.
У?лмәндәр. Китмәсәм нишләтерсең?
Йөзембикә. Суга төртеп төшерермен.
У?лмәндәр. Аннары тартып алырсың РґР° бауга элеп киптерерсең.
Йөзембикә (көлеп). Тиледер син, иеме? Төнлә берүзең басма өстендә утырасың.
У?лмәндәр. РЎРёРЅ РґУ™ берүзең чишмәгә килгәнсең РёС‡. РўУ©РЅ РґРёРї тормагансың.
Йөзембикә. Көндезләрен вакытым юк.
У?лмәндәр. Минем РґУ™ вакытым СЋРє.
Йөзембикә. Минем әти сине мактый. Ун кеше өчен эшли, ди. Печән чапканыңны карап торган.
У?лмәндәр. Алай булгач, СЌС€ пешә РёРєУ™РЅ.
Йөзембикә. Нинди эш?
У?лмәндәр. РЎРёТЈР° яучы Т—РёР±У™СЂСЃУ™Рј, әтиең ык-мык килеп тормас.
Йөзембикә. Минем әти яучыларны яратмый, кызларым үзләре теләгәннәргә барсыннар, ди.
У?лмәндәр. Алай булгач, Р±РёРіСЂУ™Рє С‚У™ җайлы. РљУ©Р·РіУ™ туй ясарбыз.
Йөзембикә. Мин сиңа барырга җыенмыйм да.
У?лмәндәр. РќРёРіУ™?
Йөзембикә. Син әллә нинди. Сиңа ышанып булмый. Син авылдагы бөтен кызларга да күз кысасың.
У?лмәндәр. РђРЅС‹ТЈ С…У™Р№Р»У™СЃРµ бар, Йөзембикә. Р‘ТЇС‚У™РЅ кызларга РјРёРЅ РєТЇР· кыскан булып бер күзем белән генә карыйм, СЃРёТЈР° РёРєРµ күземне тутырып карыйм.
Йөзембикә. Миңа ник алай карыйсың?
У?лмәндәр. Р‘ТЇС‚У™РЅ кызлар сарык кебек. Т®Р· күләгәләреннән ТЇР·Р»У™СЂРµ өркеп, өерләре белән Р№У©СЂРёР»У™СЂ, СЃРёРЅ берүзең, РєУ™Т—У™ кебек, берәүгә РґУ™ РёСЃРµТЈ китми, туры басып, урамның уртасыннан Р№У©СЂРёСЃРµТЈ.
Йөзембикә. У?ти шулай У©Р№СЂУ™С‚У™. Ходай РёСЂ балалар насыйп итмәгән, кызларым җебегән булмасын, РґРё. Беркемнән РґУ™ бер СЃТЇР· әйттермәм, РґРё.
У?лмәндәр. РЁСѓРЅС‹ТЈ өчен СЃРёТЈР° «ирдәүкә» РґРёРї У™Р№С‚У™Р»У™СЂРјРµ?
Йөзембикә. У?йтсеннәр. Р?сем РґУ™ китми.
У?лмәндәр. РљРёР», минем СЏРЅРіР° утыр, Йөзембикә.
Йөзембикә. Ник?
У?лмәндәр. РЎСѓ анасының С‡У™С‡ тараганын карарбыз.
Йөзембикә. Кешеләр күрсә…
У?лмәндәр. РЎРёРЅ курыкмыйсың РёС‡.
Йөзембикә. Мин үзем генә булганда курыкмыйм.
У?лмәндәр. Берәрсе СЃТЇР· әйтеп карасын, Т—РёРґРµ бабасына В«Р?ман шарты» укытырмын… РќРёРіУ™ РєУ©Р»У™СЃРµТЈ?
Йөзембикә. Син усал түгел.
У?лмәндәр. РЎРёТЈР° усаллар кирәкмени?
Йөзембикә. РљРёСЂУ™РєРјРё. Усаллар РєРёСЂУ™РєРјРё. (У?лмәндәргә якын килмичә генә алачык идәненә утыра.)
Пауза.
У?лмәндәр. РђР№ РЅРёРіУ™ якты, беләсеңме, Йөзембикә?
Йөзембикә. Белмим, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. Болытлар ышкылып йөреп шулай ялтыратып бетергәннәр аны.
Йөзембикә рәхәтләнеп көлә.
Йолдызлар нигә җемелди, беләсеңме?
Йөзембикә. Белмим.
У?лмәндәр. Басма өстендә РњУ™РєУ™СЂТ—У™ чиләге кебек матур кыз утыра, кем РёРєУ™РЅ СѓР» РґРёРї, күзләрен кысып-кысып карыйлар.
Йөзембикә. Тиле-миле!
Пауза.
У?лмәндәр, без олыгайгач та РђР№ шул урында торыр РјРёРєУ™РЅ?
У?лмәндәр. Юк.
Йөзембикә. Кая китә?
У?лмәндәр. РњРёРЅ аны алып төшеп, үзебезнең У©Р№ кыегына кадаклап РєСѓСЏРј.
Йөзембикә. Алай итмә, У?лмәндәр. Р‘ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРіУ™ РґУ™ РєРёСЂУ™Рє РёС‡ РђР№.
У?лмәндәр. Ярый, алайса, тимәм, урынында торыр.
Йөзембикә. Без картаербыз РјРёРєУ™РЅ, У?лмәндәр?
У?лмәндәр. Мескеннәр генә картая.
Йөзембикә. Без үләрбез РјРёРєУ™РЅ, У?лмәндәр?
У?лмәндәр. Таптың сөйләшер СЃТЇР·.
Йөзембикә. Ни сөйләшик соң?
У?лмәндәр. Мескеннәр генә ТЇР»У™.
Йөзембикә. Ходай язганнан узып булмый.
У?лмәндәр. Белмим РЅРё язгандыр, РјРёРЅ укый белмим.
Йөзембикә. Алай РґРёРјУ™, У?лмәндәр.
У?лмәндәр. РќУ™СЂСЃУ™ остабикә булып утырасың, чурту-матыр.
Йөзембикә. Ни дигән сүз ул «чурту-матыр»?
У?лмәндәр. У?ти Антун урысыннан өйрәнеп кайткан. Ачу килгәндә У™Р№С‚У™ торган СЃТЇР·, РґРё.
Йөзембикә. Ачуланма РёРЅРґРµ, У?лмәндәр. РњРёТЈР° СѓР» СЃТЇР·РЅРµ әйтмә.
У?лмәндәр. Ачуны китермәсәң әйтмәм.
У?С‚У™С‡ кычкырган тавыш.
Йөзембикә (торып). Таң әтәчләре кычкыра.
Килгән ягына борылып РєРёС‚У™ башлый. У?лмәндәр, РєУ©Р»У™-РєУ©Р»У™, утырган урыннан тора.
Йөзембикә (борылып). РќРёРіУ™ көлеп каласың, У?лмәндәр?
У?лмәндәр. РЎСѓ алырга оныттың.
Йөзембикә. Р? СЃРёРЅРµТЈ белән… Чык басмадан.
У?лмәндәр. У? СЃРёРЅ минем яннан үтеп РєРёС‚.
Йөзембикә. Басма тар, егылам.
У?лмәндәр. РњРёРЅ тотып калырмын.
Йөзембикә. У?йем.
У?лмәндәр. Куркак.
Йөзембикә. Син үзең куркак. (Алачык идәненә баса.) Кулың белән кагылма, ярыймы?
Р?РґУ™РЅ буйлап атлый, У?лмәндәр РёРґУ™РЅ читендә басып тора. Йөзембикә үткәндә, бер аягына гына басып, Йөзембикәне уздырып Т—РёР±У™СЂУ™.
У?лмәндәр. РўРёР·СЂУ™Рє тутыр чиләкләреңне, аягым арыды.
Йөзембикә тавышы. «Тилеләнмә, егыласың».
РЁСѓР» СЃТЇР·РЅРµ генә көткәндәй, У?лмәндәр чайкалып РєРёС‚У™. Бакчага УЁРјРјРёСЏ белән Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ чыгалар.
Өммия. Күр, үз күзләрең белән күр.
У?лмәндәр. РљТЇСЂУ™Рј, Йөзембикә, РєТЇСЂУ™Рј.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ (У?лмәндәр янына килеп). У?ти…
У?лмәндәр (РёРєРµ аягына басып, текәлеп, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРіУ™ карап тора). Улым, СЃРёРЅРјРµ СЃРѕТЈ Р±Сѓ?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. РњРёРЅ, әти, мин…
У?лмәндәр. РњРёРЅ әле У™РЅРёРµТЈ белән сөйләшеп утырдым.
УЁРјРјРёСЏ. Р? ходаем, шул гына җитмәгән РёРґРµ.
У?лмәндәр. Килен, СЃРёРЅ РґУ™ мондамыни?
Өммия (куркыбрак). Монда, әткәй, монда.
У?лмәндәр. Ачуланма РёРЅРґРµ, килен.
Өммия. Ачуланмыйм, әткәй, ачуланмыйм.
У?лмәндәр. Авыр СЃТЇР· әйтеп күңелеңне рәнҗеткәнем булмады Р±РёС‚, килен. Ачуланганда РґР° яратып, ТЇР· итеп ачуландым.
Өммия. Шулай, әткәй, шулай…
У?лмәндәр. У?Р№ телең, килен. Бигрәк тәмле. Сандугач кебек сайрыйсың. Шундый телне кырык ел РјРёРЅРЅУ™РЅ яшереп СЏС€У™РґРµТЈ.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. У?ти, У©Р№РіУ™ керик.
У?лмәндәр. Минем белән әрепләшү СЃРёРЅРµТЈ ТЇР·РµТЈУ™ РґУ™ РґУ©РЅСЊСЏ рәхәте Р±РёС‚, килен. РЎРёРЅРµТЈ юньсез РёСЂРµТЈ РєУ©РЅ озынына У©С‡ СЃТЇР· РґУ™ әйтми. У? хатын-кыз сөйләшмичә тора алмый. Дөрес У™Р№С‚У™РјРјРµ, килен?
УЁРјРјРёСЏ. Хак, әткәй, хак сөйлисең. (Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРіУ™ шыпырт кына.) Малайларга, кызларга С…У™Р±У™СЂ РёС‚У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє.
У?лмәндәр. РќРё сөйләшәсез, килен?
Өммия. Сине мактыйбыз, әткәй.
У?лмәндәр. Шулай дөрес. Юкса, кара аны, матри, килен. Килегез, тезелешеп утырыйк әле. (Алачык идәненә утырып.) Улым, син – СѓТЈ ягыма, килен, СЃРёРЅ СЃСѓТЈ ягыма утыр.
Өммия. Утырабыз, әткәй, утырмыйбызмы соң.
Утыралар. Өммия шикләнебрәк кырыйгарак утыра.
У?лмәндәр. Якынрак РєРёР», килен. Менә шулай. Күрәсезме, балалар, таң ата. Озакламый РєРѕСЏС€ чыгар. (Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂРіУ™.) РЎРёРЅ РЅРёРіУ™ өстеңә РєРёРјУ™РґРµТЈ? РўР°ТЈ атканда салкын була. (Өстеннән казакиен салып, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ иңенә СЏР±Р°.)
Өммия. Авырткан җирең юктыр бит, әткәй?
У?лмәндәр. Йөрәгем урынында түгел. РљРѕС€ булып очып Р№У©СЂРё.
Өммия. Алай икә-ән. Болай кайда утырганыңны, нишләп йөргәннәреңне беләсеңме соң?
У?лмәндәр. Килен, бар әле, Хәмдебануны чакырып кер.
Өммия. Хәмдебануны?.. Йоклыйдыр ул, әткәй.
У?лмәндәр. РўР°ТЈ атканда йоклап яталармы?
Өммия. Анысы шулай да. Син дә ятып тор… Җиңеләеп китәрсең.
У?лмәндәр. У?йткәнне тыңла, килен.
УЁРјРјРёСЏ. Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ, нишлим?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. Бар, чакыр!
УЁРјРјРёСЏ. Р? ходаем… (Бакча капкасына бара. РђРЅРґР° Гөлфирә белән Мансурны очрата.) Кайда Р№У©СЂРёСЃРµТЈ СЃРёРЅ Р±Сѓ вакытка чаклы? Р”У™ТЇ бабаң…
Гөлфирә. Нишләгән?..
Өммия. «Нишләгән, нишләгән»… Акылы җиңеләйгән. Бар, Хәмдебану әбиеңне чакыр!
Гөлфирә. Нигә?
Өммия. Белмисезмени, өйләнәм дип саташа бит. Үләм, ходаем, адәм көлкесенә калып бетәбез. Вакытында үлә белмәсәң, шулай инде ул. Бар инде, күңеле булсын.
У?лмәндәр. Килен, ТЇР·РµТЈУ™ кушкан йомышны Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™РЅ эшләтмә.
УЁРјРјРёСЏ. Т®Р»У™Рј. Колагын кара СЃРёРЅ аның. Р? ходаем… (РљРёС‚У™.)
Гөлфирә (тиз генә бакчага керә, У?лмәндәр янына РєРёР»У™). Р”У™ТЇ бабай…
У?лмәндәр. РЎУ©Р№РіУ™РЅ егетең РЅРёРіУ™ кермәде?
Гөлфирә. Дәү бабай…
У?лмәндәр. Бар, алып кер.
Гөлфирә. Анда беркем дә юк, дәү бабай.
У?лмәндәр. Алып кер.
Гөлфирә, бакча капкасына барып, Мансурны чакырып кертә. Мансур кыюсыз гына У?лмәндәр янына РєРёР»У™.
У?лмәндәр. РќРёРє алай, әйбер урлаганда тотылган сыман РєРёР»У™СЃРµТЈ?
Мансур. Р?сәнмесез, У?лмәндәр бабай! Р?СЃУ™РЅРјРµ, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ бабай!
У?лмәндәр. Р?СЃУ™РЅ булмый нишлик. Ничек РґРёРґРµТЈ әле, РґУ©РЅСЊСЏРґР° без РёРєУ™ТЇ генә, РґРёРґРµТЈРјРµ? РЁУ™Рї әйттең, муладис! Кара аны, арагызга өченче кешене кертмә, колагың борып өзәрмен. Менә, Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ улым, оныгыңның РєРёСЏРІРµ шушы егет була. Белә РёРґРµТЈРјРµ?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. У?ти…
У?лмәндәр. У?Р№, СЃРёТЈР° СЃТЇР· әйткән РјРёРЅ Т—ТЇР»У™СЂ. (Гөлфирәгә.) Р”У™ТЇ У™РЅРёРµТЈУ™ охшагансың РёРєУ™РЅ СЃРёРЅ, кызым, бәхетле булырсың. РљРёР», утыр яныма. РЎРёРЅ, кияү… Мансурмы әле исемең?
Мансур. Мансур.
У?лмәндәр. Р?лсур атлы СЌРЅРµТЈ РґУ™ бармы әле СЃРёРЅРµТЈ?
Мансур. Бар.
У?лмәндәр. Кайда СѓР»?
Мансур. Йоклыйдыр.
У?лмәндәр. Алып РєРёР».
Мансур. Мондамы?
У?лмәндәр. Алып РєРёР», РґРёРіУ™С‡, РјРѕРЅРґР° була РёРЅРґРµ.
Гөлфирә. Дәү бабай…
У?лмәндәр. Йокысыннан СѓСЏРЅР° алмаса, күтәреп алып РєРёР». Бар РёРЅРґРµ, бар. Егет кеше РёРєРµ әйткәнне көттерми.
Мансур чыгып китә.
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. У?ти, У©Р№РіУ™ керик.
У?лмәндәр. Бакчага кунаклар чакырдым, У©Р№РіУ™ кереп качыйммы? Дөрес Р±РёС‚, кызым?
Гөлфирә. Дәү бабай, син кыланасыңмы?
У?лмәндәр. РќРё РґРёРґРµТЈ?
Гөлфирә. Син кыланасың гына бит, әйеме?
У?лмәндәр. Р”У™ТЇ бабаң гумере Р±СѓРµ кыланчык булды, кызым.
Бакча капкасы янында – Хәмдебану белән Өммия.
УЁРјРјРёСЏ. Нишләтәсең РёРЅРґРµ, Хәмдебану. Рлек С‚У™ тулы түгел РёРµ, хәзер булганы РґР° чыгып беткән. РћСЏС‚ РёРЅРґРµ, РѕСЏС‚.
Хәмдебану. Хәерле булсын.
У?лмәндәр. Килгәч РЅРёРіУ™ керми торасың, Хәмдебану?!
Хәмдебану. Керәм, У?лмәндәр абзый, керәм.
Өммия белән алачык янына киләләр.
У?лмәндәр. Йоклый РёРґРµТЈРјРµ, Хәмдебану?
Хәмдебану. Юк, У?лмәндәр абзый, уянган идем.
У?лмәндәр. Бер ялгызың РєТЇР·РіУ™ Р№РѕРєС‹ кермидер шул. Менә РјРёРЅ РґУ™ йоклый алмыйм.
Хәмдебану. Йокларсың, Алла боерса.
У?лмәндәр. Йокларбыз, диген, Хәмдебану.
Хәмдебану. У?Р№ Алла…
УЁРјРјРёСЏ. РЎУ©Р№Р»У™РјУ™ РґУ™ РёРЅРґРµ.
У?лмәндәр. РљРёСЏТЇРіУ™ чыкмыйм РґРёСЃРµТЈ РёРЅРґРµ, алайса, Хәмдебану?
Хәмдебану. Чыгарбыз, У?лмәндәр абзый, чыгарбыз.
У?лмәндәр. Кемгә?
Хәмдебану. Кемгә дип… У?Р№ Алла… Р?СЃУ™РЅ-сау терел РґУ™, чыгарбыз.
У?лмәндәр. РњРёРЅ авырумыни?
Хәмдебану. Юк, У?лмәндәр абзый, Алла сакласын.
У?лмәндәр (РєРёРЅУ™С‚ РєУ©Р»У™ башлый. Көлеп туктагач). У?Р№ килен, килен. Каенатаңны ничек чирләтергә белми аптырыйсың ла РёРЅРґРµ. Авырмыйм РјРёРЅ, Хәмдебану, тап-таза РјРёРЅ.
Хәмдебану. Шулай булмый соң… Шулай, У?лмәндәр абзый.
У?лмәндәр. РљРёР» әле, утыр әле яныма. РљРёС‚, улым, читкәрәк, кыз белән егет сөйләшкәнне тыңлап утыру – РіУ©РЅР°Т». Утыр, Хәмдебану, курыкма, тимим.
Хәмдебану. Утырам, У?лмәндәр абзый, РЅРёРґУ™РЅ куркыйм. (Утыра.)
У?лмәндәр. У?гәренки кулым белән ялгыш кагылсам, колак төбемә утыртырсың, ярыймы. Теге вакытта С‚ТЇР±У™РЅ очның бозау Закирга суккан шикелле РёС‚У™СЂСЃРµТЈ. Хәтереңдәме?.. Егерме Р±РёС€ яшендә ирсез калып берәүне РґУ™ якын Т—РёР±У™СЂРјУ™РґРµТЈ шул. Һаман бер ялгызың. Үзсүзле хатын булдың, Хәмдебану. Димләп карадым, гумереңне заяга үткәрмә, интекмә РґРёРї, Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂРіУ™ РґРёРјР»У™Рї карадым, ачуланган чакларым булды. Сүземне тыңламадың. Үземә РєРёСЏТЇРіУ™ чык РґРёРї бәйләндем – ачуландың. Р У™С…РјУ™С‚, СЂУ™С…РјУ™С‚, Хәмдебану, сынатмадың. Р?СЂРµТЈ РјУ™СЂС…ТЇРјРЅРµ рәнҗетмәдең. У?гәренки РјРёРЅ С…У©РєТЇРјУ™С‚ башында торсам, СЃРёРЅРµТЈ кебекләргә мидал бирер ием. Р?шетәсеңме, Гөлфирә кызым?
Өй ягыннан бакчага Евстигней чыга.
Евстигней. Альмандар, ай, Альмандар!..
У?лмәндәр. Р—РґРёС‡ РјРёРЅ, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№.
Евстигней (алачык янына килеп). Син – шайтан, Альмандар. Кая качтың? Бакча чыгам – син юк. Аптыраш. Бригадирга барам, ат бир, әйтәм, Альмандар барам. Начар, Альмандар. Дус качкан, начар. Килям. Ызба керәм – юк. Тыңлыйм – гур-гур-гур – син тавыш.
У?лмәндәр. Садис, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№. Малы-малы балакыем. Сын, СЃРЅРѕС…Р°, дучка, Хәмдебану СЃРёРґРёРј балакыем, хураша. День идет, сулныцы идет.
Евстигней (башкаларга). Якшимисиз?
Өммия. Зрастуй, Ястәгнәй дәдәй. Старик ни слушай. Маклашка давай. Один сад ходит, писнә пают. (Гөлфирә көлгәнне күреп.) Нигә көләсең?
Р?СЃРєУ™РЅРґУ™СЂ. РЎУ©Р№Р»У™С€У™ белмәсәң, тик тор, УЁРјРјРёСЏ!
Өммия. Сез генә оста инде.
Евстигней. Ничево! Якши, якши, килин. (У?лмәндәр янына утырып.) РќСѓ, как кайткан? РњРёРЅ курыккан.
У?лмәндәр. Хураша, РЇСЃС‚У™РіРЅУ™Р№. Ассалуди, былгаруди. Спасибы.
Йоклаган Р?лсурны күтәреп, Мансур керә. Бакчага кергәч уятырга тырыша.
Мансур. Уян диләр! (Колагын уып.) Уян!
Р?лсур тиберченә.
У?лмәндәр. РўРёРјУ™! РќРёРє тиясең малайга?
Мансур. Уянмый ич.
Р?лсурны Т—РёСЂРіУ™ бастыра. Р?лсур Т—РёСЂРіУ™ утыра, күзләрен СѓР°.
У?лмәндәр. Кешене шулай уяталармы, РєРёС‚ яныннан. (Р?лсур каршына тезләнеп.) РќУ™СЂСЃУ™, йоклаулары Р±РёРє тәмлемени? Йокла, йокла.
Р?лсур, күзләрен ачып, У?лмәндәргә карап тора.
Таныдыңмы? Мин ич бу. Канфит кирәкме?
Р?лсур. РљРёСЂУ™РєРјРё.
У?лмәндәр. Бал ашыйсың РєРёР»У™РјРµ?
Р?лсур. Р®-СѓРє.
У?лмәндәр. Алма Р±РёСЂРёРјРјРµ?
Р?лсур. Бирмә.
УЁРјРјРёСЏ. Р?нтектермә РёРЅРґРµ баланы.
У?лмәндәр. Р?лсур, РјРёРЅ РєРёС‚У™Рј Р±РёС‚.
Р?лсур. Кая?
У?лмәндәр. У?ллә кая, Р±ТЇС‚У™РЅ кайтмыйм.
Р?лсур. Китмә!
У?лмәндәр. РЈСЏРЅСЃР°ТЈ китмим.
Р?лсур. РњРёРЅ йокламыйм.
У?лмәндәр. Менә муладис. Яле бер җырлап Т—РёР±У™СЂ.
Р?лсур. Җырлыйсым килми.
У?лмәндәр. РњРёРЅ җырлыйммы СЃРѕТЈ?
Р?лсур. Җырла.
У?лмәндәр (РєУ©Р№Р»У™РјРёС‡У™ генә).
Без андый малай түгел,
Без мондый малай түгел:
Безнең башлар балык түгел,
Куырып ашамаслар.
Р?лсур (елмаеп). Алай түгел.
У?лмәндәр. Ничек СЃРѕТЈ?
Р?лсур. Беләсең. Юрый-марый гына кыланасың.
У?лмәндәр. Кыланмыйм РёРЅРґРµ. Онытканмын. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ СЃРёРЅРµ чакырып китердем.
Р?лсур. РљУ©Р»У™СЃРµТЈ.
У?лмәндәр. Көлмим РёС‡ РёРЅРґРµ.
Р?лсур (РєУ©Р№Р»У™РјРёС‡У™ генә).
Без андый малай түгел,
Без мондый малай түгел:
Кая барсак та ярыйбыз,
Күгәргән калай түгел.
У?лмәндәр. Муладис! У?Р№РґУ™, хәзер көйләп…
Р?лсур. Алма Р±РёСЂ!
У?лмәндәр. Алмамы? Бирәм. РђР» ТЇР·РµТЈ өзеп.
Р?лсур. РЎРёРЅ ТЇР·РµТЈ Р±РёСЂ.
У?лмәндәр. Үземме? Хәзер, хәзер… (Якындагы алмагачтан алмалар өзеп, Р?лсур алдына өеп РєСѓСЏ.) Менә… Булдымы?
Р?лсур. Булды. (Җырлый.)
Без андый малай түгел лә,
Без мондый малай түгел.
Р?лсурга У?лмәндәр кушыла.
Кая барсак та ярыйбыз,
Күгәргән калай түгел.
У?лмәндәрнең РєТЇР·Рµ алмагач артында басып торган У?җәлгә С‚У©С€У™.
У?лмәндәр. Яле, Р?лсур, тагын берне сыздыр. «Шырдый» ны…
Р?лсур. РњРёРЅ җырлыймын бырдыйны,
Бырдый белән шырдыйны.
Мин җырлаганны ошатмасаң,
Үзең җырла шундыйны.
Р?лсур җырлаганда, У?лмәндәр У?Т—У™Р» янына бара. У?җәлнең кулыннан кәгазь-карандаш алып, кәгазьне У?җәлнең сыртына җәеп, РєСѓР» РєСѓСЏ.
Җырның соңгы ике юлын кабатлап җырлап, алачык янына килә.
У?лмәндәр. РњРёРЅ җырлаганны ошатмасаң,
Үзең җырла шундыйны.
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Рпилог
Пролог Т»У™Рј интермедиядәге күренеш. РЎУ™С…РЅУ™РЅРµТЈ бер ягыннан – Газраил, икенче ягыннан У?Т—У™Р» чыга.
Газраил. Кайда У?лмәндәр?
У?Т—У™Р» (кәгазьне сузып). Алыгыз, сезнеңчә булды.
Газраил. Кайда үзе?
У?Т—У™Р». Алгы бүлмәдә утыра.
Газраил. Алып кер.
Алгы бүлмәдә Фәрештәнең чәрелдәп кычкырганы ишетелә һәм Газраил кабинетына Фәрештә атылып килеп керә.
Газраил. Ни булды?
Фәрештә (кытыкланып). Ул, ул мине кочаклый.
Газраил. Кем?
Фәрештә. Карт.
У?Т—У™Р». Карт түгел, У?лмәндәр. У?лдермештән У?лмәндәр.
Алгы бүлмәдән У?лмәндәрнең «Бырдый белән Шырды» Рµ яңгырый.
РџУ™СЂРґУ™.
Ак тәүбә, кара тәүбә
Катнашучылар:
Ризван
Низам
Заһир –
Гомәр.
РўУ™РЅР·РёР»У™.
Студентлар.
Алинә – авылда клуб мөдире.
Нәҗми – гармунчы егет.
Дамирә – Низамның сөйгән кызы, студентка.
Беренче пәрдә
Беренче күренеш
Тар гына елганың яшел үләнле яры. Юан гына ике тирәк үсеп утыра. Елга аша басма салынган. Вакыт кич. Пәрдә ачылганда, Ризван, Низам, Заһир зур гына чатырның соңгы бавын казыкка бәйләп торалар. Гомәр бер читтәрәк, берүзе ике тирәк арасына гамак бәйләп маташа. Өч егет чатыр бавын бәйләп куялар да Гомәрнең азапланганын күзәтәләр.
Ризван. Аерым хуҗалыкка дөнья көтүләре һәрвакытта да авыр булган.
Низам. Коллективтан аерылганны аю ашаган.
Заһир. Ялгыз башка кайда да бер –
Таң ата да кич була.
Гомәр эндәшми генә бәйләвен дәвам итә.
Ризван. Һәрбер хуҗалык үзе өчен генә тырышканга, крестьян восстаниеләре җиңелүгә дучар булган.
Низам. Бөтен коллектив – уң якка, ул берүзе – сул якка…
Заһир. Ялгыз башың, түгелер яшең,
Кемнәр булыр юлдашың?
Гомәр гамакны бәйләп бетерә дә, гамак өстенә менеп, аякларын бөкләп утыра.
Ризван. Тәхеткә үзе менеп утырган бер генә патшаның да уңышка ирешкәне булмаган.
Низам. Гамак өстендә берүзең солтан булганчы, палатка эчендә коллективның олтаны бул.
Заһир. Өскә менгән – егылып төшкән, толып төшеп башын тишкән.
Гомәр (тирәк ботагында эленеп торган гитараны кулына алып, кылларын чиртә).
Көлегез, көлегез,
Файдасы юк – белегез.
Ризван. Оппортунист!
Низам. Ренегат!
Р—Р°Т»РёСЂ. Р?ндивидуалист!
Гомәр. Көнләшегез, туң күчәннәр!
Низам. Бик исебез китте, әйеме, кызлар?
Ризван. Вакытны уздырмыйк. Килегез, тезелегез!й
Сәхнә алдына килеп басалар.
Ризван. Антның текстын укыйбыз. «Без, Төзелеш академиясенең дүртенче курс студентлары, җәйге каникулыбыз вакытында, аерым бригада оештырып, авылда Культура сарае төзелешенә эшләргә килдек».
Гомәр (гамак өстеннән). Ха-ха!
Ризван
Низам
Р—Р°Т»РёСЂ
Шабашкага килдек.
Ризван. Без шабашниклар түгел, намус белән акча эшләүчеләр. Без – Низамов Ризван, Рамазанов Низам, Закиров Заһир тантаналы рәвештә ант итәбез: эшләү чорында бөтен ихтыяр көчебезне бары тик эшкә генә тупларга, бары тик башкарылачак эш турында гына уйларга. Бу максаттан читкә тайпылуларга юл куймаска.
Гомәр. Ха-ха!
Өч егет (Гомәр ягына борылып). Нәрсә «ха-ха»?
Гомәр. Бирелгән антыгыз ха-ха булачак!
Ризван. Болай булмый. У?йдәгез, шул карганың оясын туздырабыз, очсын безнең яннан.
Өчәүләп Гомәр янына баралар.
Өч егет (берьюлы). Очып кит безнең яннан, эзең булмасын!
Гомәр. Кая телим, шунда кунам. Мин – ирекле кош. Кошларга тимәгез, балалар, табигатьне яратыгыз!
Ризван. Алайса, телеңне тый!
Гомәр. Аңлашылмый, әфәнделәр!
Р—Р°Т»РёСЂ. У? РЅУ™СЂСЃУ™ аңлашылмый?
Гомәр. Сез мәхәббәт дигән бөек хисне ваклыйсыз. Гашыйк булу, имеш, эшкә комачаулый. Ялгышасыз, әфәнделәр. Тормышның үзәге – мәхәббәт!
Низам. Дөрес түгел! Мәхәббәт кешене акылдан яздыра. Гашыйк булган кеше төн йокламый. Йокламаган кеше ябыга. Ябык, хәлсез кешедән нинди эш көтмәк кирәк.
Гомәр. Дөньядагы барлык гашыйклар ябык, хәлсез дип әйтергә телисеңме, Заһир әфәнде?
Заһир. Без бит, мәхәббәт кирәкми, димибез, Гомәр… Без вакытлыча…
Ризван. Туктагыз! Димәк, болай: антның текстын кабул итәбез һәм ант итәбез.
Өч егет (берьюлы). Ант итәбез, ант итәбез, ант итәбез!
Гомәр. У?фәнделәр! Ашыгасыз, әфәнделәр! Антыгызның шарты СЋРє. Антын бозган кешене нишләтмәкче буласыз?
Ризван. Безгә шарт кирәкми.
Гомәр. Шартсыз ант булмый, әфәнделәр. Телисезме, мин сезгә ярдәм кулымны сузам? Антын бозган кешегә җәзаны үзем билгелим.
Низам. Нишләтерсең икән, Гомәр?
Гомәр. Мин рәхимсез булачакмын! Ризамы?
Низам. Ризван, нишлибез?
Ризван. Курыкмаска! Сер бирмәскә!
Гомәр. Димәк, өчегез дә риза?
Р—Р°Т»РёСЂ. РњРёРЅ СЂРёР·Р°.
Гомәр. Син, Низам?
Низам. Беткән баш беткән!
Гомәр. Син, Ризван?
Ризван. Мин дәшмим.
Гомәр. Дәшмәү – ризалык билгесе, Аллага тапшырыгыз.
Низам. Р?РЅРґРµ нишлибез, Ризван?
Ризван. Палатка тирәсен бау белән әйләндереп алабыз, безнең территориягә бер кыз да аяк басмаска тиеш.
Чатыр эченнән бау алып чыга. Өчәүләп бау сузалар. Гомәрнең гамагы янына җиткәч туктыйлар.
Низам. Гомәрне нишләтәбез, үзебезнең территориягә кертәбезме?
Ризван. Үзенең мәхәббәте белән читтә калсын.
Гомәр (гамак өстенә басып). Калырмын да! Йөрәгемдә ут янганда, тәнемдә җан барында беркайчан да, теләсә нинди очракта да һәр минутта, һәр секундта кызлар сөюдән туктамам, йөрәгем утына су сипмәм. Беләгемнең көче – эш өчен, йөрәгемнең хисе – мәхәббәт өчен!
Ризван. Суз бауны!
Гомәрнең «биләмәсе» н кырыйда калдырып, бауны суза-суза, сәхнәдән чыгып китәләр. Гомәр кулына гитарасын алып җыр суза.
Гомәр. Күңелдә җыр туа,
Күңелгә нур тула,
Талларда
Таңнарда
Сандугач сайраса, моңланса;
Сандугач кунармы талларга,
Сандугач сайрармы таңнарда,
Бу җирдә мәхәббәт булмаса?
Өч егет, бауны сузып бетереп, сәхнәгә керәләр.
Низам (Гомәргә). Җырлыйсың, ә?
Гомәр. Җырлыйм.
Ризван. Үзең генә җырлыйсың?
Гомәр. Р?РєУ™ТЇ. Кулымда җан дустым – гитара бар. (Җырын дәвам иттерә.)
Юл чыгу читен лә,
Юлыңның чигендә,
«Кил» диеп елмаеп,
Бәхетең чакырып тормаса;
Бәхет соң буламы дөньяда,
Дөньяда яшәүдән ни файда,
Бу җирдә мәхәббәт булмаса?
Ризван. У? без У©С‡У™ТЇ булгач гитарасыз РґР° җырлыйбыз. У?йдәгез, җырларга!
Заһир. Кайсы җырны?
Ризван. Үзебезнең гимнны. Килегез!
Сәхнә алдына киләләр, тезләнәләр.
Башладык. Үзем башлыйм.
Беләктә көчебез барында,
Ршлисе эшебез барында,
Онытып дөньяда барын да,
В«Рш» диеп әйтәбез тагын РґР°.
Бергә. Ант итәбез!
Ант итәбез!
Ант итәбез!
Низам. Зөһрәләр безгә һич кирәкми,
Ләйләләр безгә һич кирәкми,
Тышаулап куябыз йөрәкне,
Җигәрбез эшкә без беләкне.
Бергә. Ант итәбез!
Ант итәбез!
Ант итәбез!
Р—Р°Т»РёСЂ. РС€ кенә тормышның тоткасы,
РС€ кенә РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ ноктасы;
Куертмыйк мәхәббәт боткасын,
Йөрәкләр ял итсен, йокласын.
Бергә. Ант итәбез!
Ант итәбез!
Ант итәбез!
Гомәр. Аккомпаниатор җитми, әфәнделәр. Миннән башка барыбер эшегез барып чыкмас.
Низам. Чыкмаса чыкмас, ялынып бармабыз.
Ризван. Болай сөйләшәбез: Гомәр Шәйхетдинов белән араны У©Р·У™СЂРіУ™, һичнинди мөнәсәбәткә кермәскә, соравына – җавап, җавабына сорау Р±РёСЂРјУ™СЃРєУ™! Р§У©РЅРєРё СѓР» әлеге РєУ©РЅРіУ™ кадәр безнең белән РґСѓСЃ булып йөреп, бүген безгә хыянәт итте. У?йдәгез, палатка эчен тәртипкә китерәбез.
Өчәүләп чатыр эченә кереп китәләр. Тәнзилә керә.
Тәнзилә. Хәерле кич, Гомәр!
Гомәр. Хәерле кич, мадемуазель!
Тәнзилә. Урнашып беттегезме?.. Син ял йортына килгән кебек.
Гомәр. Көндез эштә, төн гамакта яшәп гомер итәбез.
Тәнзилә. Калган өчегез кайда?
Гомәр. Чатыр эчендә.
Тәнзилә. Бу бау ни өчен?
Гомәр. Сере бар.
Тәнзилә. Кыланасыз, егетләр! Башкалар белән бергә авылда яшәсәгез ни була?
Гомәр. Кызык булмый.
Тәнзилә. Сез монда кызык эзләргә килдегезмени?
Гомәр. Ршләрбез, РёРїС‚У™С€ мадемуазель! Рштән СЃРѕТЈ калган вакыт та бар. «Көндез эштә, РєРёС‡ клубта комсомолка Гөлсара» РґРёРї җырлаган безнең У™Р±РёР»У™СЂ, РёРїС‚У™С€ мадемуазель!
Тәнзилә. Нәрсә мине үртисең?
Гомәр. Ничек үртим? У?ллә СЃРёРЅ мадемуазель түгелме?
Тәнзилә. Минем исемем дә бар. (Баудан атлап үтмәкче була.)
Гомәр. Ярамый, Тәнзилә!
Тәнзилә. Нигә ярамый?
Гомәр. Бауның теге ягына кызлар аяк басмаска тиеш.
Тәнзилә. Монысы тагын нинди уен?
Гомәр. Уен түгел, чын. (Кычкырып.) У?Р№, әфәнделәр, тирмәгезнең дивары янында – сыйнфый дошманыгыз.
Чатырдан берәмләп егетләр чыга.
Тәнзилә. Хәерле кич, егетләр!
Егетләр. Хәерле кич!
Тәнзилә. Нинди уен уйлап чыгардыгыз? Мине Гомәр бауның теге ягына кертми.
Ризван. Гафу ит, Тәнзилә, бу очракта ул дөрес эшләгән.
Низам. Гомәрнең бердәнбер дөрес эше.
Заһир. Без ант иткән идек, Тәнзилә!
Тәнзилә. Ант? Нинди ант?
Гомәр. Гашыйк булмаска, бер генә кызга да күз салмаска, чибәрләр очраса да, сер бирмәскә ант иттеләр.
Ризван. Без монда эшләргә ялландык, кызлар артыннан чабарга түгел.
Низам. Бу авылда чакта беләгебезнең көче, йөрәгебезнең хисе эш өчен генә сарыф ителергә тиеш.
Тәнзилә. Шулаймыни?
Заһир. Шулай иде шул, Тәнзилә. Шулай бит, Ризван?
Ризван. У?Р№Рµ, шулай.
Тәнзилә. Тилермәгез, егетләр!
Ризван. Гафу ит, Тәнзилә! Без тиле түгел, без акча эшләргә килдек.
Низам. РС€ турында онытып, С‚У©РЅ йокламый кызлар артыннан чапсак, икенче РєУ©РЅРЅРµ эленке-салынкы эшләсәк РЅРё була?
Тәнзилә. Ләкин…
Ризван. Нәрсә «ләкин»?..
Низам. Нигә «ләкин»?..
Тәнзилә (көлеп). Ярый, әйдә кыланыгыз… Тик озакламый су буена төшегез. Авыл яшьләре анда кичке уенга җыела. Танышырбыз, дуслашырбыз.
Ризван. Гафу ит, төшә алмыйбыз.
Низам. Без коллектив биюләр, танцы-манцылар, дискотека-мискатека белән мавыкмаячакбыз. Көз көне чебешләрне санагач биербез.
Тәнзилә. Шаярмагыз инде, егетләр!
Ризван. Без монда шаярырга килмәдек. Һәм син дә анда-монда йөрмә. Син – безнең бригада члены. Безнең аш пешерүчебез. (Тәнзиләгә сырты белән борылып баса.)
Низам. Безнең поварыбыз! (Ризванча эшли.)
Заһир. Шулай сөйләшкән идек шул, Тәнзилә. (Теләр-теләмәс кенә борыла.)
Тәнзилә. Кыланчыклар! Онытмагыз су буена төшәргә. (Көлә-көлә чыгып китә.)
Гомәр. Дөрес! Шулай! Нык торыгыз, әфәнделәр! У?РјРјР° РґУ™ Р»У™РєРёРЅ шунысы бар, Р—Р°Т»РёСЂРіР° читен булачак.
Р—Р°Т»РёСЂ. У? РЅРё өчен РјРёТЈР°?
Гомәр. Язган шигырьләреңне кемгә укырсың? Аларны бит Тәнзиләдән башка беркем тыңламый.
Низам. У?Р№С‚, Р—Р°Т»РёСЂ, түзәрмен, диген.
Гомәр. У?Р№С‚У™ РєТЇСЂРјУ™, Р—Р°Т»РёСЂ.
Ризван. У?Р№С‚, түзәрмен, диген.
Заһир. Түзәрмен… Тырышырмын.
Низам белән Гомәр көлеп җибәрәләр.
Ризван. Көлүне туктатыйк! (Чатырга кереп китә.)
Аңа Низам белән Заһир иярә.
Гомәр. Көлүне туктатыйк, иптәшләр, комедия башлана. (Көянтә-чиләк күтәреп узып баручы Алинәне күреп ала.) Авыл кызына ялкынлы сәлам!
Алинә (туктап). Нәрсә-ә-ә?
Гомәр. Авылның чибәр кызына ялкынлы сәлам! Мыскыл итеп әйтмим. РњРёРЅ үзем РґУ™ авыл малае. (Гамактан сикереп төшеп, Алинә каршына баса.) Р?сәнмесез! Минем исемем – Гомәр, фамилиям – Шәйхетдинов.
Алинә. Булса ни?!
Гомәр. Сезнең авылга культура учагы кабызырга килдек. Культура йорты салачакбыз.
Алинә. Салсагыз ни?!
Гомәр (Алинәнең бер дә исе китмәвенә аптырап). Киләсе елда яңа Культура йортына танцыга йөрерсез.
Алинә. Йөрсә ни?!
Гомәр. Туктагыз әле, нәрсә һаман ни дә ни. Елгага кер чайкарга төштегезмени?
Алинә. Төшсә ни?!
Гомәр. Нәрсә сез мине үртәгән сыман сөйләшәсез?
Алинә. Сөйләшсә ни?!
Гомәр. Һе… Менә тутый кош. Һаман бер сүзне тукый.
Алинә. Тукыса ни?!
Гомәр (ачуы чыгып). Туктатуыма гафу итегез! Юлыгызны дәвам итегез!
Алинә. Р?тсә РЅРё?! (Китми. Гомәргә туп-туры караган килеш кузгалмый РґР°).
Гомәр. Сау булыгыз, дим.
Алинә. Дисәгез ни. (Һаман китми. Селкенми дә.)
Гомәр (аптыраганнан көлеп җибәрә). Менә каптым.
Алинә. Капсагыз ни?!
Гомәр. Ярый, ярый, ни, ни, ни. Аңлашылды. Ни икәне аңлашылды. Тик тора белмәсәң, шулай була ул, Гомәр дус.
Алинә. Булса ни?!
Гомәр (кычкыра). Китегез, китегез моннан тизрәк. (Ашыга-ашыга, гамагына менеп утыра.)
Алинә һаман да, кузгалмыйча, Гомәргә карап басып тора. Гомәр дә аңа карап куя.
Алинә. Шуннан ни?
Гомәр. Уф! (Капланып ята.)
Алинә һаман китми. Гомәр башын күтәреп караганда да басып тора. Башка түзәр хәле калмагач, Гомәр, гамактан төшеп, чатыр артына кача. Шуннан башын сузып Алинәне күзәтә. Алинә һаман китми.
(Чатыр янына утырып, үз-үзенә сөйләнә.) Кирәк бит, кемгә эләктем бит, тилегә юлыктым бит. (Башын сузып карый, Алинәнең һаман да китмәгәнен күргәч, чатыр артыннан чыгып, янына килә дә үгетләгән тавыш белән сөйләнергә тотына.) Бар, сеңлем, кайт инде, әти-әниең көтәләрдер.
Алинә. Көтсәләр ни?!
Гомәр. Көтсәләр ни дип, алай ярамый, сеңлем! Үзеңне эзләп чыгарлар. Егетләр янында басып торганыңны күреп ачуланырлар. Син акыллы кыз бит, бар инде, кайт. Син бит абыйлар әйткәнне тыңлыйсың, әйеме? Мин синең абыең. Бар, сеңлем, бар!
Алинә. Барса ни. (Борылып китеп бара.)
Гомәр (җиргә утырып). Уф! Йа Тәңрем, мең рәхмәт сиңа! Чибәрлекне өеп биргән үзенә.
Алинә яңадан әйләнеп керә. Керә дә Гомәр каршына баса. Тораташ булып каткан Гомәр, телсез калып, Алинәгә карап тора.
Алинә (чиләк-көянтәсен җиргә куеп, гамак янына килә. Андагы гитараны кулына ала). Бу ни? (Гомәр җавап бирмәгәч.) Бу ни?
Пауза.
Бу ни?
Гомәр (чыгырыннан чыгып). Автомобиль!
Алинә (гитараның кылларына чиртеп куя да кычкырып көлеп җибәрә. Көлеп туйгач). Йә, ни әйтергә теләгән идегез миңа, Гомәр абый Шәйхетдинов? Безнең авылда Культура йорты саласыз инде, шуннан ни? Шабашниклар инде сез. Шуннан ни? Шуны әйтер өчен туктаттыгызмы инде? Сөйләгез, тыңлыйм сезне, Гомәр абый Шәйхетдинов. Авыл кызын шаккатырырга уйладыгыз инде, ә? Гамак бәйләп куйдыгыз инде тирәккә? Гитара чиертә беләсез инде. Йә, чиртеп күрсәтегез, ничегрәк чиртәсез икән?
Гомәр (ниһаять, исен җыеп). Сез… кем?
Алинә. Авыл кызы. Р?семем – Алинә, фамилиям – Шәйхетдинова.
Гомәр. Ничек «Шәйхетдинова»? Мин – Шәйхетдинов.
Алинә. Мин – Шәйхетдинова.
Гомәр. Юк, мин – Шәйхетдинов.
Алинә. Сез – Шәйхетдинов, мин – Шәйхетдинова. Шәйхетдин исемле кешеләр сезнең авылда гына түгел. Бәлки, сез миңа туган тиешледер? (Гитара уйнап, чит телдә бер җыр җырлап ала. Гитараны үз урынына куеп, көянтә-чиләкләрен алып китә башлый.)
Гомәр (аның артыннан барып). Туктагыз әле!
Алинә. Туктамаса ни?! (Чыгып китә.)
Гомәр. Кем булды соң бу? Нәрсә булды соң бу?
Чатыр ишегендә өч баш күренә.
Ризван. Тешебезне кысып түздек, иптәш Шәйхетдинов.
Низам. Һәрнәрсәнең чиге була, ялгыз булсаң да, коллективны хөрмәт итәргә кирәк.
Ризван. Мәҗбүр итәрбез.
Низам. Узган-барган кызга җүләрләр генә гитара чиртеп кала.
Заһир. Гомәр, ә нигә син ул кызга кычкырдың? Авыл кызына кычкырып, безнең дәрәҗәне төшермә.
Ризван. Кычкырасың килсә, палатка яныннан читкәрәк алып китеп кычкыр.
Низам. Һәм, гомумән, кызлар белән сөйләшәсең килсә, басма өстендә сөйләш.
Гомәр. Туктагыз әле, болай да башым әйләнгән.
Өч егет өчесе дә чатыр эченнән чыгып, Гомәр каршына басалар.
Ризван. Р?скитәрлек берни РґУ™ СЋРє. Муен тотрыксыз булгач, баш У™Р№Р»У™РЅУ™ РёРЅРґРµ СѓР».
Низам. Менә безнең башлар әйләнми.
Гомәр. Кызы чибәр, әфәнделәр.
Р—Р°Т»РёСЂ. Чибәрләр РєТЇРї булыр. У?йеме, Ризван?
Ризван. У?Р№Рµ. Р?СЂС‚У™РіУ™ СЌС€ башлыйбыз. Кызлар турында уйларга түгел, йоклау ягын уйларга РєРёСЂУ™Рє.
Гомәр. Мин ант итмәдем.
Низам. Алайса, безгә комачаулама.
Гомәр. Юкка без сине бригадир иттек, Ризван, приказ биреп җаннарын алырсың инде. Начальник булырга бигрәк яратасың.
Ризван. Юк-бар сүзләрне тыңламаска! Йокларга!
Низам. Йокларга!
Заһир. Йокларга!
Гомәр. Карагыз әле безнең Тәнзиләгә, басма өстендә кем белән басып тора?
Заһир (атылып, Гомәр янына килә). Кайда?
Гомәр. Качтылар. Очты Тәнзилә.
Ризван. Заһир! Гомәр Шәйхетдинов сүзенә игътибар итмәскә! Йокларга!
Низам. Тузга язмаган сүзләргә колак салмаска! Йокларга!
Р—Р°Т»РёСЂ. У?Р№Рµ, йокларга… (Теләр-теләмәс кенә чатыр ягына борыла.)
Р?ңенә тальян гармун аскан РќУ™Т—РёРї керә.
РќУ™Т—РёРї. Р?сәнмесед! (РЈР» Мөслим СЏРіС‹ диалектында СЃУ©Р№Р»У™С€У™.)
Гомәр. Р?СЃУ™РЅ бед!
Нәҗип. Үдебеднең як егете дә бар икән. Кайсы авылныкы, апаем?
Гомәр. Миндәлә.
РќУ™Т—РёРї. У?Р№Р±У™С‚. Беднең районнан кала У™Р№Р±У™С‚ кешеләр РњРёРЅРґУ™Р»У™РґУ™. Клуб салырга килдегедмени беднең авылга?
Гомәр. Клуб түгел – Культура сарае.
РќУ™Т—РёРї. Сәхнәле булса, клуб була РёРЅРґРµ СѓР». Р?семең ничек, апаем?
Гомәр. Гомәр.
РќУ™Т—РёРї (Р—Р°Т»РёСЂРіР°). У? СЃРёРЅРµТЈ?
Р—Р°Т»РёСЂ. Р—Р°Т»РёСЂ.
РќУ™Т—РёРї (Низамга). У? СЃРёРЅРµТЈ?
Низам. Габделмиңлемөхәммәт.
Нәҗип. Андый исем булмый. Мин алдашкан кешеләрне яратмаем, апаем. Аркам кычыта башлай.
Гомәр. Низам ул.
РќУ™Т—РёРї. Низам? (Низамга.) РњРёРЅРµ дуракка санама, ярыймы, апаем. Сигез класс бетергән. (Ризванга.) У? СЃРёРЅ РЅРё исемле?
Ризван. Нигә кирәк ул?
РќУ™Т—РёРї. У?Р№С‚У™СЃРµТЈ килмәймени?
Ризван. Килми.
Нәҗип. Килмәй икән – әйтмә. Безнең авылда яшисең бар, апаем.
Гомәр. Үзегез ни исемле соң?
Нәҗип. Нәҗип. Фермада эшләем мин. Җәен көтү көтәм, кышын тирес түгәм. (Гомәрнең гитарасын кулына алып.) Бу каз муенында кайсыгыз уйный?
Гомәр. Мин.
Нәҗип. Яхшы уйнайсыңмы?
Низам. Яхшы.
Нәҗип. Синнән сорамаем, апаем, уйнаучыдан сораем. (Гомәргә.) Яле, уйнап күрсәт!
Ризван. Низам! Заһир! Йокларга! Гомәр, бернинди уйнау юк, без йоклыйбыз.
Нәҗип. Нәчәлник мәллә син, апаем, кыланган буласың. (Гомәргә.) Уйнап күрсәт.
Ризван чатыр эченә кереп китә. Низам белән Заһир кызыксынып калалар.
Уйнап күрсәт, мин барында курыкма. Районга – глава, авылга мин хуҗа.
Гомәр. Нинди көйне уйныйм?
Нәҗип. «Гөлҗамал» ны.
Гомәр. Аны белмим шул.
РќУ™Т—РёРї (куанып). У?Т»У™, белмәйсең. У? РјРёРЅ беләм. (Гармунын кулына алып, уйнап җырлый.)
Шәмдәлләрдә генә утлар яна, Гөлҗамал,
Җиткән кызлар киндер-җеп эрлиләр.
РРЅТ—Рµ-РјУ™СЂТ—У™РЅ кызларның РєСѓР» бавы,
Авыр җан сөйгәннәрнең булмавы.
Булдымы?
Гомәр. Булды.
РќУ™Т—РёРї. У?Р№РґУ™, СЃРёРЅ РґУ™ булдыр.
Гомәр. Алай тиз генә булмый ул.
Нәҗип. Булмаймы? Уйна мин белмәгән көеңне.
Гомәр. Туктагыз әле…
Нәҗип. Туктамаем. Уйна! (Низам белән Заһирга.) Уйнасынмы?
Низам. Уйнасын, уйнасын.
Нәҗип (Заһирга). Нигә син уйнасын дип әйтмәйсең, апаем?
Заһир. Уйнасын.
Нәҗип (Гомәргә). Уйна!
Гомәр. У?РєУ™РјУ™С‚! (У?легә хәтле ишетелмәгән СЏТЈР° РєУ©Р№РЅРµ уйный.)
Нәҗип (бераз вакыт колагын салып тыңлап торгач). Тукта!
Гомәр туктый.
(РЁСѓР» РєУ©Р№РЅРµ гармунда уйный.) Булдымы? У?Р№РґУ™ РјРёТЈР° кушыл.
Р?РєУ™ТЇР»У™Рї уйнагач.
Кайда синең каз муеныңның тавышы? Гармун бугазлап ташладымы? Егет булсаң, дыңгылдатма бу каз муеныңны, гармунга өйрән. Гармун орып бирә синең бу каз муеныңны. Дөресме?
Низам. Дөрес, дөрес!
Нәҗип (Заһирга). Син нигә дөрес дип әйтмәйсең, апаем?
Заһир. Һәр инструментның үз урыны.
РќУ™Т—РёРї. Струмент, струмент… Ышкы РґР° струмент, өтерге РґУ™ струмент, Р±Сѓ РґР° струмент. Гармун струмент түгел, гармун ул – гармун. Алинә РґУ™ шул каз муенында уйнавы белән мактанган була. РЁСѓРЅС‹ кулларына тоталар РґР° әллә кем булалар. (Еларга җитешеп.) Минем күзем төшеп Р№У©СЂРіУ™РЅ кыз каз муенын уйнаучы СЃРёРЅРµТЈ кебек шабашникка ияреп китте. Алты ел, СЃТЇР· әйтергә РґУ™ оялып, яратып йөрдем. Уналты яшемнән егерме икегә хәтле. Алты ел С‚У™СЂУ™Р·У™ төпләреннән гармун уйнап уздым – СЃРёР·РјУ™РґРµ. Р?СЏСЂРґРµ РґУ™ китте. Сезнең кебек берәү өченче ел сыерлар абзары салырга килде РґУ™, каз муенын уйнап, Гөлнарны ияртеп китте. РС…! («Авыл көе» РЅУ™ сыздырып Т—РёР±У™СЂУ™.)
Гармун бәләкәй булса да,
У?Р№С‚У™ СѓР» кирәкләрен.
Сикер дә төш, чум суларга,
Янса яшь йөрәкләрең.
Шаярмагыз, апайлар, шаярмагыз гармун белән. Бернәрсә белән дә шаярмагыз. (Кинәт борылып чыгып китә.)
Пауза.
Низам (кинәт көлеп җибәрә). Шаярмагыз, кызлар!
Гомәр. Ни булды соң бу? Каян килеп чыкты?
Ризван (чатыр эченнән). Йокларга!
Заһир. Шаярмагыз, ди. Мәгънәсе бар бугай бу сүзнең?..
Нәҗип (яңадан әйләнеп кереп). Безнең авылда бер кыз бар. Хәзер минем күзем аңа төшеп йөри. Карагыз, апайлар, әгәр дә башын әйләндерсәгез, барыгызны бергә өеп куеп ярам. (Чыгып китә.)
Низам. РљТЇСЂРґРµТЈРјРµ, Р—Р°Т»РёСЂ, мәгънәсен? Р?шеттеңме, Гомәр? Шаярма, дидеме СЃРёТЈР°?
Ризван (чатыр ишегеннән башын тыгып). Йокларга!
Гомәр. Миңа нәрсә, сез нишләрсез? Син нишләрсең, Низам? Кызлар күрсәң, күзләрең зырылдап әйләнә башлый.
Низам. Сер бирмәбез дошманга. (Чатырга кереп китә.)
Гомәр (Р—Р°Т»РёСЂРіР°). У? СЃРёРЅ?
Заһир. Син Тәнзиләне чынлап күрдеңме? Егетләр белән идеме?
Гомәр. Кызлар белән басма өстендә йөрмәс инде.
Ризван (чатыр эченнән). Йокларга!
Заһир. Йөрсен. Анысы аның эше. (Чатырга кереп китә.)
Гомәр, гамакка менеп утырып, гитара чиртеп, «Гөлҗамал» көен уйнап азаплана. Тәнзилә керә.
Тәнзилә. Кайда егетләр?
Гомәр. Йоклыйлар.
Тәнзилә. Ничек «йоклыйлар»?
Гомәр. Ничек йоклаганнарын белмим, Тәнзилә, кереп карамадым.
Тәнзилә. Син гитараңны әйбәт уйныйсың, Гомәр, ләкин сөйләшкәндә тапкырлыгың җитеп бетми.
Гомәр. Ягъни мәсәлән?
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?ллә алар чынлапмы?
Гомәр. Чынлап, Тәнзилә.
Тәнзилә. Арттырып җибәрәсез. Син аларга кушылмадыңмы?
Гомәр. Кушылмадым. Программалары белән килешеп бетмим.
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?Р№РґУ™, алайса, СЃСѓ буена.
Гомәр. Мин бит шигырь язмыйм, Тәнзилә.
Тәнзилә. Гомәр, әгәр минем белән болай сөйләшсәң, мин, гомумән, синең белән сөйләшмәячәкмен.
Гомәр. Тәүбә, тәүбә, Тәнзилә.
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?Р№РґУ™. РђРЅРґР° СЃРёРЅРµТЈ гитараң РєРёСЂУ™Рє.
Гомәр. Булмый.
РўУ™РЅР·РёР»У™. РќРёРіУ™?
Гомәр (чатырга күрсәтеп). Аларны ташлап китә алмыйм. Программалары белән килешмәсәм дә, мин алар компаниясендә. Алар барса барам, бармаса – юк.
Тәнзилә. Юкка сезгә иярдем, ахрысы. Күңелсез сезнең белән. (Чыгып китә.)
Гомәр. Күрдегезме, әфәнделәр, кадеремне белегез, мин дә сезнең белән калдым. Йоклагыз, матурларым. Хәзер мин сезгә бишек җыры җырлыйм.
У?лли-бәлли РёС‚У™СЂР»У™СЂ болар,
Черем итеп китәрләр болар,
Ниләр эшләп бетәрләр болар,
У?лли-әлли, У™ТЇ-У™ТЇ, бәлли-бәлли, Р±У™ТЇ-Р±У™ТЇ.
Тавыклар да йокламый әле,
Балыклар да йокламый әле,
Халыклар да йокламый әле,
Сез тынычлап йоклагыз, яме.
У?лли-әлли, У™ТЇ-У™ТЇ, бәлли-бәлли, Р±У™ТЇ-Р±У™ТЇ.
Гитара аскан Алинә керә, Гомәрнең бишек җырын тыңлап тора.
Алинә. Абыйга ялкынлы сәлам!
Гомәр (куанып, Алинә каршына килә). А-а-а, Алинә! Сәлам, Алинә!
Алинә. Абыемның тавышы У™Р№Р±У™С‚ булмаса РґР°, ярыйсы РёРєУ™РЅ. Нишләп әле СЃСѓ буена бармыйсыз? У?йдәгез!
Гомәр (чатырга күрсәтеп). Менә саклыйм.
Алинә. Нәрсә соң анда?
Гомәр. Минем егетләр. Алар кич җиткәч беркая да чыкмаска, кызлар күзенә күренмәскә ант иттеләр.
Алинә. Оялчаннармыни?
Гомәр. Түгел дә… Авыл кызларының берәрсе гашыйк итеп куймагае дип куркалар.
Алинә. Хәзердән үк йокларга яткан егетләр кемгә кирәк?!
Гомәр. РљРёСЂУ™РєРјРё РґУ™ бит… У? РјРёРЅ ант итмәдем, Алинә, аны-РјРѕРЅС‹ уйлый күрмәгез. У?РіУ™СЂ РґУ™ сез тагын бер тапкыр В«У™Р№РґУ™ СЃСѓ буена» РґРёРї әйтәсез РёРєУ™РЅ, РјРёРЅ барам.
Алинә. Рәхмәт инде. Саклагыз – урламасыннар. (Китә башлый.)
Гомәр. Алинә, ташлап китмәгез. У?Р№РґУ™ РґРёРї әйтмәсәгез РґУ™ барам. Сезнең белән Т—РёСЂ читенә чаклы барырга СЂРёР·Р°.
Алинә. Минем беләнме?
Гомәр. Сезнең белән.
Алинә. Безнең беләнме, минем беләнме?
Гомәр. Синең белән, Алинә.
Алинә. Нигә?
Гомәр. Ахмак җавап ишетергә теләмәсәгез, андый сорау бирмәгез.
Алинә. Нигә минем белән?
Гомәр. У?йттерәсез РёС‡ РёРЅРґРµ, Алинә! «Гашыйк булдым» РґРёРї әйттерәсез.
Алинә. Миңамы?
Гомәр. Сезгә.
Алинә. Безгәме, миңамы?
Гомәр. Сиңа, Алинә!
Алинә. Ни өчен?
Гомәр. Уф!.. Бая да аптырашта калдырдыгыз, бу юлы да.
Алинә. Ни өчен миңа гашыйк булдыгыз?
Гомәр. Чөнки, чөнки… Сез, беренчедән… беренчедән, чибәр.
Алинә. Минме?
«Чибәр» сүзен ишеткәч, Низам чатыр ишегеннән башын суза.
Гомәр. Сез!
Алинә. Безме, минме?
Гомәр. Син, Алинә!
Алинә. У?йдәгез, абыем, СЃСѓ буена, РјРёРЅРЅУ™РЅ РґУ™ чибәррәкләр белән таныштырам.
Алинәне күзәтеп торган Низам чатыр ишегеннән чыга, киерелә-сузыла, күзләрен уган була, янәсе, яңа гына йокыдан уянган.
Алинә. У?РЅУ™ егетләрегез СѓСЏРЅР° башлады.
Низам. Гафу итегез, кызлар бар икән. Гомәр, сәгать ничә?
Гомәр. Сиңа сәгать нәрсәгә? Кер дә ят, үзем уятырмын.
Низам. Тартырга биреп тор әле, Гомәр?
Гомәр. Тартмаганымны беләсең.
Низам. Шулаймыни? Ташладыңмыни? (Якынрак килеп, сиздермәскә тырышып, Алинәгә карый.) У?Р№РґУ™, СЃРёРЅ РґУ™ йокла, Гомәр, кызлар бетмәс РјРѕРЅРґР°. Хатыныңа ишетелсә, У™Р№Р±У™С‚ түгел. РќРё карадың, РґРёРї, РјРёРЅРµ РґУ™ ачуланыр.
Алинә. Без У©Р№Р»У™РЅРіУ™РЅ егетләрдән РґУ™ курыкмыйбыз. Р?нститутта укып, РёСЃУ™РЅР»У™С€У™ РґУ™ белмисез РёРєУ™РЅ.
Низам. Гафу итегез, исәнмесез! (Чатырга кереп китә.)
Алинә. Бигрәк мут күзле егет. Миңа карап сине күрә торган.
Гомәр. Алинә, сез аның сүзенә ышандыгызмы? Юри ул.
Алинә. Ышансам РґР° курыкмыйм, Гомәр абый бәгырем! РњРёРЅ сезгә үлеп гашыйк булдым. У?йдәгез, парлап уйныйк, егетләр-кызлар биесен-җырласын.
Гомәр. Баш өсте, Алинә, әйтегез генә.
Р?РєУ™ТЇР»У™Рї гитара чиртә-чиртә чыгып РєРёС‚У™Р»У™СЂ. Чатыр ише-гендә – Низам башы. РЈР» чатыр эченә карап сөйли.
Низам. Менә шул егет белән юньле СЌС€ майтарып кара СЃРёРЅ. (Чатырдан СѓРє чыгып.) Китте. Р?СЏСЂРґРµ РґУ™ китте.
Заһир (чатырдан чыгып). Ул китсә китәр, син нәрсә һаман йокламыйсың? Йокыга гына китеп барганда уяттың.
Ризван. Алдашма, ичмасам. Сезнең белән берләшүемә үкенә башладым. Җитди егетләр түгел сез.
Заһир. Нигә алай дисең инде, Ризван, сүзебездә торабыз ич.
Ризван. Торырга азапланасыз. Үзегезне үзегез РјУ™Т—Р±ТЇСЂ итәсез. У? күңелегез… Алай ярамый, иптәшләр. Боздан – салкын, корычтан нык булырга РєРёСЂУ™Рє. РњРёРЅРЅУ™РЅ ТЇСЂРЅУ™Рє алыгыз.
Заһир. Синең характерың нык шул, Ризван.
Ризван. Син дә үзеңне шулай тәрбиялә.
Гармун, гитара уйнаган, җырлаган тавышлар ишетелә.
Низам. У?ллә РЅРё чибәр РґУ™ түгел ТЇР·Рµ.
Ризван. Кем?
Низам. Гомәр танышкан кыз.
Ризван. Гомәргә тагын чибәрләр!
Низам. У? ТЇР·Рµ сөйкемле. У?ллә СЃРѕТЈ антыбызны РёСЂС‚У™РіУ™РґУ™РЅ башлыйбызмы, егетләр?
Р—Р°Т»РёСЂ. Чыннан да… У?, Ризван?
Ризван (ачуланып). Барыгыз! Теләсәгез нишләгез. Сез РјРёРЅРµ белмисез, мин – сезне. РС… сез! Җебегәннәр, штрейкбрехерлар! Бер С‚У©РЅРіУ™ түзмәделәр. РђРЅС‚ РёС‚У™Р»У™СЂ, имеш. Менә ышан сезгә. Барыгыз!
Заһир. Ачуланма инде, болай гына әйттек.
Низам. Сине сынар өчен генә, Ризван.
Ризван. Мин сыналган. Үзегезне сынагыз. (Чатырга керә башлый.)
Низам. Тукта РёРЅРґРµ, Ризван. Бүгеннән ТЇРє үпкәләшкәч РЅРё була? У?йдәле, алай эшләмик әле. Без без булып калыйк әле. Йокы алдыннан гимныбызны кабатлыйк та дуслар булып йокыга китик әле. Яле… Бер! Р?РєРµ! УЁС‡!
Низам (җыр башлый, аңа Ризван белән Заһир кушыла.)
РС€ кенә тормышның тоткасы,
РС€ кенә РґУ©РЅСЊСЏРЅС‹ТЈ ноктасы,
Куертмыйк мәхәббәт боткасын,
Йөрәкләр ял итсен, йокласын.
Ант итәбез!
Ант итәбез!
Ант итәбез!
РџУ™СЂРґУ™.
Р?кенче күренеш
Вакыт кич. Ризван белән Заһир эштән кайтып керәләр. Арыганнар. Ял итеп алырга җиргә утыралар.
Заһир. Куллар эштән бизгән булган, һаман өйрәнеп җитә алмый.
Ризван. У?Р№Рµ.
Р—Р°Т»РёСЂ. У?ле РґУ™ ярый йокыбыз туйганчы йоклап барабыз эшкә. У?йеме, Ризван?
Ризван. У?Р№Рµ.
Р—Р°Т»РёСЂ. Ршләр болай барса, РєТЇРї СЌС€ эшләячәкбез. Культура йортының нигезе әзер. Нигез булса, калганы эшләнә. Нигезе нык булсын. Биесеннәр бездән СЃРѕТЈ килгән буыннар без салган нигездә. Тыпыр-тыпыр биергә бетон нигезләр РєРёСЂУ™Рє, бетон нигезләр өстендә…
Ризван. Сөйләнми генә утыр әле.
Р—Р°Т»РёСЂ. РќРёРіУ™?
Ризван. Күрмисеңмени? Арыдым. Юкка алындык. Каникул ял итәр өчен. Бай малайлары диңгез ярында ята, без ишәк кебек…
Заһир. Син чынлапмы, Ризван?
Ризван. Мин уйнап сөйләшә белмим.
Заһир. Үзең эшләп тапкан кадерлерәк була, ди минем әби. Өстәвенә чыныгабыз. Менә кара минем кулларга…
Ризван. Ярый, әйдә коенырга киттек.
Заһир. Дөрес! Арыганга гына шулай сөйләшәсең. Су кергәч җиңеләеп китәрсең.
Бауда эленеп торган сөлгеләрне, киемнәрне алып, китәргә җыеналар. Ризван кемнедер күреп туктап кала.
Ризван. Нишли ул Низам? Кем алдында шулай бөтерелә?
Заһир. Алинә ул. Авыл кызы.
Ризван (кычкырып). Низам!.. У?йтеп тормасаң, хәзер читкә тайпылырга торасыз. У? СЃРёРЅ СѓР» кызның исемен каян беләсең?
Заһир. Ничек инде белмәскә, үзе әйтте ич. Кызлар исемен белергә дә ярамыймыни?
Ризван. Ярамый. Бары тик эш турында гына.
Заһир. Тәнзилә белән ярыймы, Ризван?
Ризван. Р?семен белергә ярый. РўРёРє янына йөрергә ярамый.
Низам керә.
Ни сөйләштегез? Ни йомышың калган ул кызда.
Низам. Р?РєРµ атна түздек Р±РёС‚ РёРЅРґРµ, Ризван.
Ризван. Без РјРѕРЅРґР° РёРєРµ атнага килмәдек. Антны РґР° РёРєРµ атнага бирмәдек. Р?РєРµ ай. Онытма, РёРєРµ ай!
Низам. Үзе бит, бәйләнә!
Ризван. Кемнең бәйләнгәнен күреп тордык без. Ал сөлгеңне, киттек.
Китәргә кузгалалар. Гомәр кайта.
Гомәр (көйләп). Ашыкмагыз, сабыр итегез, бераз гына мине көтегез.
Ризван. Көтмәскә! Аның үз юлы, безнең үз юлыбыз.
Низам. Безнең үз юлыбыз. Киттек.
Гомәр. Ашыкмагыз! Яңа хәбәр! Бүген бәйрәм. Ризван әфәнденең тууына егерме бер яшь тулу хөрмәтенә кичке ашка Тәнзиләнең хәҗәйкәсе бәлеш пешерә.
Низам. Бә-ә-леш! Ризван, туган көнең икәнне нигә әйтмәдең?
Гомәр. Өч ел бергә укып беркемгә әйтмәгән. Тәнзилә сизеп алган.
Ризван. Без монда бәйрәм итәргә килмәдек.
Заһир. Бәйрәм итмәсәк тә, котлар идек.
Ризван. Кирәкми.
Низам. Кирәкмәгәч кирәкми, кызлар. Ризван өчен мине котлагыз. Ризван – тыйнак кеше. (Гомәргә күз кысып.) Котла, Гомәр! Мин – Ризван.
Низам Ризван позасын алып баса. Гомәр тирәккә эленеп торган сумкасыннан бер бит кәгазь алып, укыган булып сөйли.
Гомәр. Хөрмәтле вә гыйззәтле Ризван иптәш Низамов, моннан егерме бер ел элек дөньяга килеп, сез дөнья-ны һәм безне бәхетле иттегез. Сез әле бәләкәй чакта ук, тәпи-тәпи атлап киткәнче үк, дүрт аяклап мүкәләп йөреп, дөньяны, тормышны өйрәндегез.
Низам. Сабыр ит, Гомәр. (Тиз генә чатырга кереп китә дә аннан бер бит кәгазь алып чыга. Шул кәгазьгә карап.) Рәхмәт, иптәшләр! Дәвам итегез.
Гомәр. Сез мәктәпкә укырга кергәндә үк тыйнак идегез. Үзегезнең шәхесегезне укытучының борынына төртмәдегез. Киресенчә, укытучының борын астына – беренче партага утырдыгыз.
Низам (кәгазьгә карап). Рәхмәт, иптәшләр!
Гомәр. Шулай тыйнак булып белем тавына күтәрелдегез. Төзелеш академиясенә кердегез, һәм менә сезнең тыйнаклыгыгыз сезне безнең белән бергә шабашниклык итәргә алып килде. Сез, Ризван иптәш, эштә дә тыйнаклык күрсәтәсез.
Низам. Рәхмәт, иптәшләр!
Ризван (Гомәр каршысына килеп). Шуның белән ни әйтергә телисең?
Гомәр (Ризваннан читкәрәк тайпылып). Сез пунктуаль һәм принципиаль кеше буларак…
Ризван (Низам каршысына килеп). Шуңа кушылып, шуның җырын җырларга тотындыңмы?
Низам. Рәхмәт, иптәшләр!
Ризван (җирдә тәгәрәп көлгән Заһир янына килеп). Син нигә көләсең, кемнән көләсең?
Заһир. Дөрес! Билләһи, дөрес, Ризван. Син бит бөтен сүзеңне кәгазьгә карап сөйлисең.
Ризван. РС… сез! (РўРёР· генә чыгып РєРёС‚У™.)
Заһир. Юкка үпкәләттек.
Гомәр. Бар, йөгер тизрәк, күз яшьләрен сөрт.
Заһир. Нигә алай дисең инде, Гомәр?
Гомәр. Аның каршында биеп торасың бит. Шагыйрь чыкмаячак синнән.
Низам. Умыртка сөягең йомшак.
Тәнзилә керә.
Р—Р°Т»РёСЂ. Р?СЃУ™РЅРјРµ, РўУ™РЅР·РёР»У™!..
Тәнзилә. Сез әле һаман юынмадыгызмыни?
Гомәр. Юынмадык шул әле, мадемуазель.
РўУ™РЅР·РёР»У™. Бәлешләр өлгерә, сез һаман СЋРє. У?Р№РґУ™, тиз генә җырны кабатлап алыйк.
Гомәр. Юынмаган килешме?
Тәнзилә. Өлгерерсең.
Гомәр. Бар, алайса, Заһир, төшә тор. Бар инде, нәрсә дөньяңны оныттың. (Заһир киткәч.) Син, Тәнзилә, нигә Заһирның сәламен алмадың? Тәнзилә, Заһир белән сезнең мөнәсәбәтләр ничек?
Тәнзилә. Нинди мөнәсәбәт?.. Җырны кабатлыйбыз.
Гомәр. Аралар ничек, дим? Яратасыңмы син аны?
Тәнзилә. Башка әйтер сүзең юкмы?
Гомәр. Ярата ул сине.
РўУ™РЅР·РёР»У™. Р?нформацияң өчен СЂУ™С…РјУ™С‚. У?Р№РґУ™, ал гитараңны.
Гомәр. Син миңа җыр яздырып интектерәсең, ә Ризванның исендә дә юк. Бернинди туган көн юк, ди.
Тәнзилә. Аның ничек әйтүендә эшебез юк, коллектив аны котларга тиеш. Традиция. Димәк, болай: беренче булып сүзне мин алам. Барыбыз исеменнән дә сүз белән котлыйм. Аннан – җыр, без икәү. Башла.
Гомәр гитарасын алып уйный.
(Җырлый.)
Ризванның туган көнендә
Көлеп чыкты кояш та,
Ризванның туган көнендә
Матур сайрады кош та.
Ризванга бүген егерме бер –
Йөзгә чаклы яшәсен!
Ризванга шуны телибез –
Яшен булып яшьнәсен!
Сүзләре бигрәк мәгънәсез инде.
Гомәр. Мин бит шагыйрь түгел, Заһирга кушарга иде.
Тәнзилә. Син юри шулай язгансың. Яратмыйсың син Ризванны.
Гомәр. У? СЃРёРЅ яратасыңмы?
Тәнзилә. Бик яратам. Бар, йөгер.
Гомәр. Кара аны, Тәнзилә, әгәр дә Заһирны бүтәнгә алыштырсаң…
Тәнзилә. Нишләтерсең?
Гомәр. Үземнеке итәрмен.
Тәнзилә (ачуланып). Беләсеңме нәрсә, дустым…
Гомәр. Бетте, бетте, шаярдым.
Тәнзилә. Шаяруның да мәгънәсе була. Шаярырга остарып киттегез әле.
Гомәр. Заһир шаярмый.
Тәнзилә. Шаярмаганын үз теле белән үзе әйтсен. (Чыгып китә.)
Гомәр. У?йтер, Алла боерса.
Ризванның туган көнендә
Көлеп чыкты кояш та,
Ризванның туган көнендә
Матур сайрады кош та…
Гомәр җырлап чыгып китә. Заһир керә.
Р—Р°Т»РёСЂ. РўУ™РЅР·РёР»У™!..
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?йе…
Р—Р°Т»РёСЂ. РўУ™РЅР·РёР»У™!..
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?йе…
Заһир. Тәнзилә, әгәр дә минем туган көнем булса, син бәлеш пешерер идеңме?
Тәнзилә. Ризванга бәлешне мин пешермәдем. Мин яшәгән фатирның хуҗабикәсе Галия апа пешерде.
Р—Р°Т»РёСЂ. У? СЃРёРЅ бәлеш пешерә беләсеңме?
Тәнзилә. Миңа әйтерлек бүтән сүзең юк мәллә?
Заһир. Бар да бит.
Тәнзилә. Булса – әйт!
Заһир. Күптәннән әйтәсем килеп йөрим.
Тәнзилә. Бүген әйт.
Заһир (як-ягына каранып). Мин әйтсәм, син мин әйткәнне Ризванга әйтмәссеңме? Без бит ант иттек.
Тәнзилә. Алайса, антыңны бозма инде.
Р—Р°Т»РёСЂ. Бозмыйча РґР° ярамый. РЎРёРЅРµТЈ ТЇР·РµТЈРЅРµ генә кайчан РєТЇСЂУ™Рј әле. У?йтеп каласым РєРёР»У™. РњРёРЅ СЃРёРЅРµ яратам Р±РёС‚, РўУ™РЅР·РёР»У™!
Тәнзилә. Мин куркакларны яратмыйм шул, Заһир!
Заһир. Юк, мин куркак түгел, Тәнзилә, оялчан гына.
Тәнзилә. Мин оялчан түгел. Күрсәт миңа палаткагызның эчен. (Бауны атлап, палаткага таба китә.)
Заһир. Тәнзилә… Тәнзилә, зинһар өчен, чык аннан!
Тәнзилә. Курыктыңмыни?
Заһир. Курыкмадым. Ләкин ант иттем бит.
Тәнзилә. «Яратам» дип әйтеп антыңны боздың.
Р—Р°Т»РёСЂ. У?Р№Рµ, боздым, анысын әйтми түзалмадым. Бусы бит… Зинһар өчен, чык РёРЅРґРµ аннан. Егетләрдән яхшы түгел. Ризван Р±РёС‚ безнең әллә РЅРёРЅРґРё.
Тәнзилә. Алайса, Ризванга аңлат мәхәббәтеңне. Киттем, бәлеш ашарга килегез. (Китә башлый.)
Р—Р°Т»РёСЂ. РўУ™РЅР·РёР»У™!..
РўУ™РЅР·РёР»У™. Р?СЏСЂРјУ™. РњРёРЅ ияреп йөрүчеләрне яратмыйм. Үземнең ияреп Р№У©СЂРёСЃРµ РєРёР»У™.
Заһир. Сиңа ияреп йөрү рәхәт миңа.
Тәнзилә. Үзеңне бозау дип хис итәсеңме? (Чыгып китә.)
Заһир. Тәнзилә!.. (Тәнзиләгә ияреп чыгып китә.)
Алинә керә. Гомәрнең гитарасын алып чирткәли. Ризван керә.
Алинә. Р?сәнмесез! Хәерле РєРёС‡!
Ризван. Нигә кешенең гитарасын рөхсәтсез алдыгыз? Куегыз урынына. Һәм, гомумән…
Алинә. Гомумән, сез сәламгә каршы сәлам бирмәдегез.
Ризван. Р?сәнмесез! Сез үзегезне ямьсез тотасыз.
Алинә (чиртүдән туктап). Гафу итегез, ничек ул «ямьсез»?
Ризван. Мин әйттем, калганын үзегез аңлагыз.
Алинә. Гафу итегез, аңлый алмыйм. Сез ямьсез сүз әйттегез, анысын аңладым, ни өчен әйттегез – аңламадым.
Ризван. Сез нишләп әле бу тирәдә чуаласыз? Монда килеп йөрергә миннән сезгә рөхсәт юк!
Алинә. Гафу итегез, мин бу авылда эшлим, әнә шул өйдә фатирда торам, чишмәгә – суга, елгага су керергә төшәм, сукмак сезнең палатка яныннан үтә.
Ризван. Беләм. Сез клуб мөдире булып эшлисез, клубта утырыгыз. Сукмактан үткәндә туктап тормагыз.
Алинә. Шулай укмыни? (Бауны атлап керә.)
Ризван. Бауның теге ягына чыгуыгызны үтенәм.
Алинә. У?РіУ™СЂ чыкмасам?..
Ризван. Кабатлап әйтәм, үзегезне ямьсез тотасыз. (Чатыр эченә кереп китә.)
Алинә. Гафу итегез! (Гитараны чиртеп, җырлап җибәрә.)
Үзегез дә белми, сизми генә
Күңел кылларыма чирттегез:
Күңелемдә яңа бер көй туды –
Гафу итегез!
Чәнечкеле сүзләрегез белән
Йөрәгемә чәнчеп үттегез;
Яраланган йөрәк дәва көтә –
Гафу итегез!
Ризван (чатырдан чыгып). Тагын бер кат У™Р№С‚У™Рј, сез үзегезне ямьсез тотасыз. У?РіУ™СЂ РґУ™ шаярырга телисез РёРєУ™РЅ, бауның теге ягына чыгыгыз РґР° Гомәр кайтканын көтегез. Шаярырга СѓР» ярата.
Алинә. У? РјРёТЈР° Гомәр белән шаяруы күңелсез.
Ризван. Һәм, гомумән, безнең Низамны тынычлыкта калдырыгыз.
Алинә. Низамның ни катнашы бар?
Ризван. Мин беләм, мин күрдем. Сезне күргәч, Низам үзгәрде, һәм сез, шуңардан файдаланып, Низам белән берничә тапкыр сөйләштегез, елгада бергә йөздегез.
Алинә. У? сез?
Ризван. Нәрсә мин?
Алинә. Сез мине күргәч үзгәрмәдегезме?
Ризван. Юк.
Алинә. Кызганыч.
Ризван. Кызганыч, ләкин факт.
Алинә. Сез шулай ук таш йөрәклемени?
Ризван. Бу очракта, әйе.
Алинә. Кайсы очракта?
Ризван. Сезнең белән очрашкан чакта.
Алинә. Мин сезгә аз гына да ошамыйммыни?
Ризван. Бу очракта – юк.
Алинә. Хәерле булсын. Бәлки, чыннан РґР°, РјРёРЅ үземне ямьсез тотканмын. Сезнең СЏРЅРіР° ялынып килгән кебек килеп чыккандыр. У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, РјРёРЅ, ниһаять, аңладым, болай ярамый РёРєУ™РЅ, килешми РёРєУ™РЅ. Р›У™РєРёРЅ минем Р±ТЇС‚У™РЅ чарам СЋРє. Р§У©РЅРєРё РјРёРЅ сезне уйлап С‚У©РЅ йокыларымны йоклый алмый башладым, У™ сез РјРёРЅРµ күрмисез РґУ™. Гафу итегез, Р±ТЇС‚У™РЅ РјРёРЅ сезне борчымам, янармын, көярмен – сиздермәм. У?РјРјР° сез РґУ™, тупас СЃТЇР·Р»У™СЂ әйтеп, РјРёРЅРµ мыскыл иттегез.
Ризван. Мин мыскыл итәргә теләмәдем.
Алинә. Мин дә үземне ямьсез тотарга теләмәгән идем.
Ризван. Ярый, алайса, тупас сүзләрем өчен гафу итегез.
Алинә. Юк, сез гафу итегез. У? сез кая барырга болай киендегез?
Ризван. Бүген минем туган көнем.
Алинә. Котлыйм, бәхетле булыгыз!
Ризван. Рәхмәт!
Алинә. Сез нигә миңа шулай текәлеп карыйсыз?
Ризван (як-ягына каранып ала). Чөнки сез чибәр.
Алинә. Шуннан ни мәгънә? Сезнең өчен барыбер бит.
Ризван. Сез – кызыклы, сез – серле.
Алинә. Рәхмәт! Сез шулай кичләрен беркая да бармый палаткагызда йоклап ятасызмы?
Ризван. Ант иттек.
Алинә. У? төннәрен СЃСѓ буенда шундый СЂУ™С…У™С‚. У?РЅУ™ елганың теге борылышында минем яраткан басмам бар. Кайвакыт шунда С‚У©С€У™Рј РґУ™ бер ялгызым уйланып утырам. Бер ялгызым. Гомәр, Низам кебекләрне яратмыйм РјРёРЅ, алар җилбәзәкләр. Төпле, акыллы кешеләр белән сөйләшеп утырасым РєРёР»У™. Җилбәзәклек минем үземдә РґУ™ җитәрлек.
Ризван. У?Р№Рµ, җилбәзәклек кызларга килешсә РґУ™, егетләргә килешми.
Алинә. Димәк, сез миңа ачуланмыйсыз?!
Ризван (елгага карап). У? елганың СѓР» борылышы чыннан РґР° матур.
Алинә. Төнлә күрсәгез иде сез аны!
Ризван. Р?скиткеч матур урын. (Низам килгәнне күреп.) Гафу итегез, зинһар, бауның теге ягына чыгыгыз, Низам кайтып РєРёР»У™.
Алинә (бауны атлап чыгып). Мин бүген дә яраткан басмама төшеп утырам.
Ризван. Мине бүген котларга тиешләр.
Алинә. Озак буласызмы анда?
Ризван. Озак түгел. Сау булып торыгыз. (Китә башлый.)
Алинә. Елганың теге борылышында…
Ризван чыгып китә. Низам керә.
Низам. А-а, Алинә! Малинә!
Кулымдагы йөзегемнең
Р?семнәре Алинә;
Күзләре – кара карлыган,
Р?реннәре – малинә.
Кемне көтәсез?
Алинә. Ни өчен әле мин егетләр көтеп утырырга тиеш? Үтеп барышлый гитараны күрдем дә туктадым. Гитара күрсәм, тыныч кына узып китә алмыйм.
Низам. У? РјРёРЅ сезне РєТЇСЂСЃУ™Рј, тыныч кына үтеп РєРёС‚У™ алмыйм.
Алинә. Сөйләгән буласыз инде, ышана дип уйлыйсыздыр.
Низам. Менә монысы дөрес. Ышанмагыз сез миңа. Ышаныгыз дип әйткәнем дә юк. Ышанычлы түгел мин. Ләкин мин сезгә ышанам. Ышанам, нишләтим? Азмыдыр, күпмедер вакыт үтәр, һәм сез миңа ышанырсыз дип ышанам.
Алинә. Ышанмаучыларыгыз миннән башка да бардыр әле.
Низам. Бардыр, әлбәттә. Нигә алдашыйм. Ләкин кирәгеннән артык ышансалар да әйбәт түгел, күңелсез. Кызлар – егетләргә, хатыннар – ирләренә, карчыклар картларына аз гына шикләнеп карарга тиешләр. Чөнки алай-болай булса, көтелмәгән булмасын.
Алинә. У? егетләр – кызларга?..
Низам. Монда инде икенче мәсьәлә. Кызлар, хатыннар, карчыклар ышанычлы булырга тиеш. Менә мин шундыйны эзлим.
Алинә. Таба алганыгыз юкмы?
Низам. У?легә СЋРє РґРёСЃУ™Рј, РЅРё диярсез?
Алинә. Алай икән, диярмен.
Низам. Шуннан?
Алинә. Рзләвегезне дәвам итегез.
Низам. Дәвам итәм һәм сезгә ышанам.
Алинә. Димәк, без табышканбыз. РњРёРЅ сезгә ышанмыйм, сез РјРёТЈР° ышанасыз. Р?РЅРґРµ нишләргә?
Низам. Кичләрен очрашырга.
Алинә. Сез бит кызлар белән сөйләшмәскә ант иткәнсез. Ант белән шаярмыйлар.
Низам. Мәхәббәт мәсьәләсендә бер адәм заты да антында тормаган, нигә мин генә тормыш законын бозарга тиеш әле?
Алинә. Димәк, ант мәсьәләсендә дә ышанычсыз.
Низам. Ант белән антның аермасы бар.
Алинә. Минемчә, юк.
Низам. Бәхәсләшмик, Алинә, юк өчен. Конкрет сөйләшик: сез минем белән очрашырга ризамы? Калганы минем эш.
Алинә. Болай да очрашып торабыз ич.
Низам. Мондый очрашу РЅУ™СЂСЃУ™ СѓР»! РљУ©РїУ™-көндез – унлаган РєТЇР· карап торганда. Р?РєУ™ТЇ генә калып СЃУ©Р№Р»У™С€У™СЃРµ РєРёР»У™.
Алинә. Мин риза.
Низам. У?ллә?
Алинә. Мәллә.
Шулвакыт, «Низам!» дип кычкырып, Дамирә керә. Керә дә Низамның кочагына ташлана.
Дамирә. Сагындыңмы мине, Низамчик? Мин сине шундый сагындым. Машинам чокырга төшеп баткач, җәяү йөгердем.
Низам. Дамирә… Син ни әле… Тукта әле…
Дамирә (Алинәне күреп). У? Р±Сѓ кем?
Низам. Ул ни… Алинә…
Дамирә. Нишләп йөри ул монда?
Алинә. Мин Низамның миңа мәхәббәт аңлатканын тыңлап торам.
Дамирә. Нәрсә-ә-ә? Низам, ни сөйли ул?
Низам. Ни… Тукта әле син, Дамирә… Ни бит… Болай ул…
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Өченче күренеш
Шул ук урын. Вакыт төн. Ризванның туган көненнән таралганнар. Өч егет үз территорияләрендә утыра. Гомәр гамак өстендә гитара чиртә.
Ризван. Йокларга!
Заһир. Утырыйк әле бераз, төне матур.
Ризван. Р?СЂС‚У™РіУ™ эшкә.
Заһир. Туктале, Ризван!
Ризван. Йокларга!
Низам. Дөрес. У?йдәгез. Антны бозарга ярамый.
Беренче башлап чатыр эченә Низам кереп китә. Аңа Ризван белән Заһир иярә. Гомәр әкрен генә гитара чиртүен дәвам итә. Кинәт гармун тавышы ишетелә. Гармунын тартып уйнап, Нәҗип килеп керә.
Нәҗип (җырлый).
Аклы күлмәк кияр идем,
Акка кара төшмәсә.
Гомерлеккә сөяр идем,
Күзең ятка төшмәсә.
Көмеш саплы алтын пәке
Сынды гөлләр кискәндә;
Өзелә лә үзәкләрем,
Таң җилләре искәндә.
(Уйнавыннан, җырлавыннан кинәт туктап, Гомәргә карап тора.)
Гомәр. Егетләр йоклый, Нәҗип абый!
Нәҗип. Бу чактан йоклыйлармы? Менә мин бөтенләйгә йокламаем. Шушыннан туп-туры көтүгә. Нигә син уйнамыйсың?
Гомәр. Каз муенына кая инде тальян белән ярышырга.
Нәҗип. Һе, белдеңме инде?
Гомәр. Белдем. У?кренрәк СЃУ©Р№Р»У™С€, РќУ™Т—РёРї абый.
Нәҗип. Син минем янга төшеп утыр.
Гомәр гамактан төшә.
У? СЃРёРЅ РЅРёРіУ™ йокламыйсың?
Гомәр. Үзең әйтмешли, сәгать унда кем йокларга ята?
Нәҗип. Бер кызны көтәсеңме?
Гомәр. Кайсы кызны?
Нәҗип. Бер кыз сезнең янга килеп йөри.
Гомәр. Алинәме?
РќУ™Т—РёРї. Р?семен әйтмәем. (Җиңен сызганып.) Менә Р±Сѓ беләкне РєТЇСЂУ™СЃРµТЈРјРµ?
Гомәр. Күрәм, Нәҗип абый.
РќУ™Т—РёРї. У?РіУ™СЂ РґУ™ СѓР» кызның башын әйләндерсәгез, муеныгызны сугып сындырырмын.
Гомәр. Алай ук димәгез инде.
Нәҗип. Сындырам. Алты ел күзем төшеп йөргән кызны алып киттегез.
Гомәр. Без түгел бит.
Нәҗип. Барыбер. Сезнең иш.
Гомәр. Алты ел күзегез төшеп йөргән, шул хакта үзенә әйткән идегезме соң?
Нәҗип. Кемгә?
Гомәр. Кызга.
РќУ™Т—РёРї. У?йтмәдем. РќРёРіУ™ әйтәем, тәмен югалтып…
Гомәр. Монысына да әйткәнегез юкмы?
РќУ™Т—РёРї. У?йтмәем. Т®Р·Рµ белсә белсен, әйтмәем.
Гомәр. Үзләре белмиләр шул алар, Нәҗип абый. Ничә яшь соң сезгә?
Нәҗип. Утыз.
Гомәр. Картаеп барасыз икән шул…
Нәҗип. Утыз яшь – егетнең өлгергән чагы, күмере төшкән чагы.
Гомәр. Алай булгач, күзегез төшкән кызга әйтегез дә өйләнегез. Юкса, чыннан да, алып китүләре ихтимал.
Нәҗип. Яратканымны үзе сизсә өйләнәем.
Гомәр. Тагын утыз ел егет булып йөриячәксез.
Нәҗип. Йөресен. Каз муенын уйнап караеммы?
Гомәр. Рәхим итегез! (Гитараны Нәҗипкә бирә.)
Нәҗип. Син Алинә кебек «рәхим итегез» дип сөйләшәсең икән. (Гитара кылларын чиртә, ләкин көй чыгара алмый.) Булмай. Өйрәт мине уйнарга.
Гомәр. Сез яратмыйсыз ич гитараны.
РќУ™Т—РёРї. У? РјРёРЅ өйрәнәем РґУ™ ташлаем.
Гомәр. Бүген соң, иртәгә иртәрәк килерсез.
РќУ™Т—РёРї. У?Р№РґУ™ минем белән СЃСѓ буена.
Гомәр. Анда ни бар?
Нәҗип. Гармун уйнап, җырлап йөрибез.
Гомәр. Бүген булмый.
Нәҗип. Сау бул! (Гармунын уйнап чыгып китә.)
Гомәр гамакка менеп ята. Чатыр ишегендә Низам күренә, йомшак кына басып бау янына килә, атлап чыга.
Гомәр. Низаметдин, кая юл тоттың?
Низам. Тс-с! (Гомәр янына килә.) Май кап!
Гомәр. Каптым. Кая барасың?
Низам. Ршләр РєУ™РєУ™Р№Р»У™РЅРґРµ Р±РёС‚ әле. Дамирә килеп төште. Адресны РґР° Р±РёСЂРјУ™РіУ™РЅ идем. РР·Р»У™Рї тапкан.
Гомәр. Хәзер нишләргә җыенасың?
Низам. «Нишләргә, нишләргә…» Ул Алинәләрдә, аңлашырга кирәк ич.
Гомәр. Кызлар белән сөйләшмәскә дип биргән антың бар.
Низам. Ризван булма әле син дә. Аның йокыга киткәнен көтеп тә ничаклы вакытым үтте.
Гомәр. Ләкин, Ризваннан ычкынсаң да, миннән ычкына алмассың.
Низам. Чынмы?
Гомәр. Чын.
Низам (көлеп). Свинҗә син, Гомәр.
Гомәр. Антын бозган – хыянәтче.
Низам. Зурга җибәрмә. Мин шаярдым гына ул чакта, беләсеңме, шаярдым. Бу җүләрләр нишләрләр икән дип шаярдым. Үзең дә күреп тордың, сөйләшкәндә дә, җырлаганда да сул күзем гел көлеп торды.
Гомәр. Барыбер җибәрмәячәкмен.
Низам. У?Р№, Р°ТЈР° калса, Р±РёРє исем китте. Нишләтә аласың?
Гомәр. Ризванны уятам.
Низам. Димәк, сатасың? Бергә укып йөргән курсташыңны, дустыңны, аягын-кулын бәйләп, сөйгән кызыннан аерып алып, шул бюрократ Ризванга сатасың?
Гомәр. Анда Заһир да бар.
Низам. Димәк, сине үлеп яраткан Низамны шагыйрь булырга хыялланып йөрүче мәҗнүнгә – Заһирга сатасың?
Гомәр. Көлдермә, Низам. Үтмәс товар сатып йөрергә әллә мин җүләрме.
Низам. Ярый, уят. Уянып нишләтә алалар? Китәм дә барам.
Гомәр. Антын бозган кешегә җәзаны мин бирәчәкмен, Низам. Мин рәхимсез!
Низам. Гомәр?! Алай димә инде, Гомәр. Егет бул инде, Гомәр. Ризванга исем дә китми, синнән куркам. Җибәр инде. Хәзер әйләнеп кайтам. Дамирәгә аңлатам да кайтам. Яратам мин аны, беләсеңме!.. Харап итмә мине. Үтермә мәхәббәтебезне, Гомәр, коткар.
Гомәр. Ярый, алайса, бер юлга…
Низам. Рәхмәт, Гомәр. (Китәргә җыена.)
Гомәр. Тукта!
Низам (Гомәр янына юргалап килеп). Нәрсә, Гомәр?
Гомәр. Күрә торып антыңның бозылуын теләмим.
Низам. Гомәр?..
Гомәр. Ашыкма. Бар, кереп ят, мин йоклагач китәрсең.
Низам. Алай итмә РёРЅРґРµ, Гомәр. Телисеңме, РјРёРЅ СЃРёРЅРµ тирбәтеп йоклатам. РЇС‚, Гомәр, СЏС‚. (Гомәрне гамагына яткыра.) Йом РєТЇР·РµТЈРЅРµ. Менә шулай. У?лли-бәлли РёС‚. Тәмле-татлы төшләр РєТЇСЂ. (Гамакны тирбәтә.)
Гомәр. У?крен, егасың.
Низам. РЇРї авызыңны, Р№РѕРј РєТЇР·РµТЈРЅРµ. У?лли-бәлли. (РљУ©Р№Р»У™Рї.)
Сарыклар да йоклады инде…
Гомәр. Бозма мин чыгарган җырны. Сарыклар түгел, тавыклар.
Низам. Ярый, ярый, тавыклар.
Тавыклар да йоклады инде.
Гомәр. «Йоклады инде» түгел, «йокламый әле».
Низам. Аңладым.
Тавыклар да йокламый әле,
Балыклар да йокламый әле,
Халыклар да йокламый әле,
Син тынычлап йокларсың, яме.
У?лли-әлли, У™ТЇ-У™ТЇ, бәлли-бәлли, Р±У™ТЇ-Р±У™ТЇ.
Гомәр, булдымы?
Гомәр. Булды.
Низам. Йокыга киттеңме?
Гомәр. Киттем.
Низам. Мин дә киттем. (Чыгып йөгерә.)
Гомәр башын күтәреп, аның артыннан карап кала, чатыр ишегендә Ризванны күреп, гырлый башлый. Ризван, як-ягына карангалап, бау янына килә. Алинә күрсәткән елга борылышына карый. Бауны атлап чыга.
Гомәр (башын күтәреп). Ризван, кая юл тоттың?
Ризван (каушабрак калган). Син нишләп йокламыйсың?
Гомәр. Йоклаган идем – уяттың.
Ризван. Низам кайда?
Гомәр. Чатырга бергә кереп киттегез.
Ризван. Ул юк.
Гомәр. Алайса, белмим.
Ризван. Беләсең.
Гомәр. Белсәм беләмдер.
Ризван. Кай якка китте?
Гомәр. Нигә миннән сорау аласың әле? Син кем дә мин кем.
Ризван. Анысын киләчәк күрсәтер. (Китәргә җыена.)
Гомәр. Күрсәтүен күрсәтер, әмма син урыныңа кереп ят.
Ризван. Нәрсә-ә?
Гомәр. Кереп ят, төнгә каршы чыгып китмә кызлар эзләп.
Ризван (югалып кала). Син мине кем дип беләсең?
Гомәр. Кемлегеңдә эшем юк, ант иткәнеңне күреп тордым.
Ризван. Мин Низамны алып кайтам.
Гомәр. Сабый түгел, үзе дә кайтыр.
Ризван. Кайчан?
Гомәр. Бүген булмаса, иртәгә.
Ризван. Р?СЂС‚У™РіУ™ СЃРѕТЈ була. Антын бозып өлгергәнче алып кайтырга РєРёСЂУ™Рє.
Гомәр. Бәлки, ул кызлар янына китмәгәндер?
Ризван. Шигем бар.
Гомәр. Алайса, үзем алып кайтам.
Ризван. Юк, нишләп йөргәнен мин үзем күрергә тиеш. (Горур гына атлап чыгып китә.)
Гомәр, гамак өстенә басып, аның кай якка киткәнен карап кала.
Тәнзилә үтеп бара.
Гомәр. Тәнзилә! (Тәнзилә эндәшмәгәч, гамактан төшеп, Тәнзилә артыннан китә. Бераздан кире йөгереп кереп, чатыр янына килеп кычкыра.) Заһир, чык әле!
Заһир (чатырдан чыгып). Нигә?
Гомәр. «Нигә, нигә…» Тәнзилә су буена төшеп китте, берүзе.
Заһир. Ярамый.
Гомәр. Колак кагасың РўУ™РЅР·РёР»У™РґУ™РЅ. У?РЅУ™ хәзер үк… РњРѕРЅРґР° туктап та тормады, сөйләшмәде дә… РќРё өчен РґРёСЃРµТЈРјРµ? РЎРёРЅРµТЈ аркада. Бәлешне ашап бетерүгә, йокларга вакыт, РґРёРї, кайтып киттегез.
Заһир. Ризван бит.
Гомәр. Ризван… Ул үзе юк, син чатырда.
Заһир. Ул Низамны алып кайта.
Гомәр. Ул Низамны тапканчы, син Тәнзилә белән сөйләшеп өлгерәсең.
Заһир. Нәрсә сөйләшим?
Гомәр. Р?-Рё Алла! Яратам РјРёРЅ СЃРёРЅРµ, РўУ™РЅР·РёР»У™, диген.
Р—Р°Т»РёСЂ. У?йттем РёРЅРґРµ.
Гомәр. Кайчан?
Заһир. Бүген.
Гомәр. Нәрсә ди?
Р—Р°Т»РёСЂ. Р?яреп Р№У©СЂРјУ™, РґРё.
Гомәр. Бозау син.
Заһир. Тәнзилә дә шулай ди.
Гомәр. Бар. Куып тот та әйт, «мин бозау түгел, үгез» диген.
Заһир. Кызларга «мин үгез» дип әйтеп булмый инде.
Гомәр. Ярый, берничек тә әйтмә. Тик минем ачуымны чыгарып йоклап ятма.
Заһир. Йокламыйм мин.
Гомәр. Нишлисең соң?
Заһир. Уйланам. Тыңла әле, Гомәр, бер шигырь яздым, ничек?..
Гомәр. Тыңламыйм. Тәнзилә тыңласын…
Р—Р°Т»РёСЂ. У?ллә РЅРёРЅРґРёР»У™СЂ сез. (Читкә РєРёС‚У™.)
Гомәр (аның янына килеп). Р™У™-Р№У™, ТЇРїРєУ™Р»У™РјУ™. У?Р№РґУ™.
Заһир. Кая?
Гомәр. Баргач күрерсең. (Заһирны кулыннан сөйрәп алып чыгып китә.)
РџУ™СЂРґУ™.
Р?кенче РїУ™СЂРґУ™
Дүртенче күренеш
Су буе. Таллык. Басма. Дамирә керә. Аңа Низам ияргән.
Низам. Дамирә, алай итмә инде. Ну бит инде. Алай ярамый бит инде. Йә инде, мәрхәмәтле бул инде. Яратмасаң да, кешене хөрмәт итәргә кирәк ич инде.
Дамирә. Син әле кешемени?
Низам. Белмим, Дамирә. Син кем дисәң, шул булам. Телисеңме, эт баласы булып артыңнан ияреп йөрим. Ышан, әйтмәдем мин Алинәгә яратам дип. Сынап кына карадым мин аны. Син беләсең бит инде.
Дамирә. Беләм мин сине, бик яхшы беләм. Кызлар күрсәң, күзләрең акая.
Низам. Чибәр кызлар күп булганга мин гаепле түгел бит инде, Дамирә. (Җырга күчә.)
Җемелдәп-җемелдәп яналар
Галәмдә хисапсыз йолдызлар;
Ни өчен йөрәгем бер генә,
Ни өчен күп икән бу кызлар?
Йолдызлар якында, еракта,
Арада иң якын йолдыз бар;
Якында, еракта кызлар күп,
Йөрәккә иң якын бер кыз бар.
Уйныйк әле, җырлыйк әле,
Көлик әле кыз чакта;
Килен булгач көлдермәсләр,
Утыртырлар почмакта, –
дип җырлаганнар әбиләребез дә. Ул син, Дамирә, син!
Дамирә. Ышанмыйм!.. Ышанмыйм мин сиңа.
Низам. Гаебем юк, Дамирә.
Дамирә. Ышанмыйм!..
Низам. Телисеңме, ант итәм?
Дамирә. Көнгә әллә ничә ант итәсең.
Низам. Сиңа биргән антым берәү генә. Телисеңме, каршыңа тезләнәм? Низамның адәм хурына калып, мескенләнеп тезләнеп торуын телисеңме? Тезләнәм.
Дамирә. Ышанмыйм.
Низам. Дамирә!.. Ышана идең бит миңа. Нишләдең син, нишләдең?! Кемнәр синең йөрәгеңдә шик уятты?!
Дамирә. Кызлар егетләргә ышанмаска тиеш, дип әйтә идең, дөрес икән.
Низам. Т–ТЇР»У™СЂ РЅРё СЃУ©Р№Р»У™РјУ™СЃ. Т–ТЇР»У™СЂ Р±РёС‚ РјРёРЅ, шыр тиле. РЁСѓР» тилелегем аркасында Ризванга ияреп СЋСЂРё генә ант иттем. Ризванның ачуын чыгарыр өчен, аңардан РєУ©Р»У™СЂ өчен, СЋСЂРё Алинә белән сөйләштем. Болай буласын белгән булсам… Р?кенче тапкыр… РђРє С‚У™ТЇР±У™, кара тәүбә… (Еламсыраган тавыш белән.) Дамирә!..
Дамирә (еларга җитешеп). Нәрсә, Низам?..
Низам. Дамирә!..
Дамирә. Низам!..
Низам. Дамирә!..
Дамирә. Низам!..
Низам. Гафу итәсеңме?
Дамирә. Белмим.
Низам. Бел инде, Дамирә.
Дамирә. Казанга кайткач сөйләшербез, Низам.
Низам. Ай-яй-яй-яй-яй!..
Дамирә. Озакмыни?
Низам. Бик озак, Дамирә. Аңарчы үләм мин.
Дамирә. Үлмисең, Низам… Син егетләргә биргән антыңда тор, Низам. Бер кыз белән дә сөйләшмә, бер кызга да карама. Кич җиткәч, палатка эченнән чыкма.
Низам. Көләсеңме?
Дамирә. Чынлап әйтәм.
Низам. У?РіУ™СЂ чынлап әйтсәң, СЃРёРЅРµТЈС‡У™ эшләрмен, Дамирә. Чатыр эчендә гел СЃРёРЅРµ генә уйлап ятармын. У?РіУ™СЂ РґУ™ СЃРёРЅ тагын килсәң нишләрмен?
Дамирә. Бүтән килмәм.
Низам. Үзем барырмынмы?
Дамирә. Хатлар гына язарсың. Синең хатларыңны уку рәхәт булыр.
Низам. Рәхмәт, Дамирә!
Ризван кереп карап тора.
Үбәргә рөхсәт итмисең инде, әйеме, Дамирә?
Дамирә. У?Р№Рµ.
Низам. Дөрес эшлисең, Дамирә. Синең урыныңда мин дә нәкъ менә синеңчә эшләр идем. Үбәргә дип үрелсәм, Казанга кайткач, дип әйтер идем. Казанга кайткач, әйеме, Дамирә? Күрешкәннең беренче көнендә үк.
Ризван. Р?РїС‚У™С€ Рамазанов!..
Низам. Ризван?.. У?, Ризван… Хәерле РєРёС‡, Ризван!
Ризван. Хәерле С‚У©РЅ!.. Рләктеңме?
Низам. Рләктем, Ризван. Менә таныш бул – Дамирә. У? бу – Ризван. Р?СЃУ™РЅР»У™С€, Дамирә, Ризван белән. Р?сәнмесез, Ризван, диген.
Дамирә. Р?сәнмесез, Ризван!
Ризван. Р?сәнмесез!.. Ала-ай…
Пауза. Өчесе дә бер-берсенә карашып торалар.
Низам (ниһаять, С‚ТЇР·РјРёС‡У™ кычкырып Т—РёР±У™СЂУ™). У?йтсәң У™Р№С‚ РёРЅРґРµ СЃТЇР·РµТЈРЅРµ, Ризван.
Ризван. Бер сүз дә әйтмим әлегә.
Низам. У?Р№РґУ™, алайса, Дамирә, тизрәк китик.
Ризван. Кая?
Низам. Кая дип… килгән бит… Ерак араларны якын итеп. Озатып куярга кирәк ич инде.
Ризван. Шулаймыни?
Низам. Шулай икәнен күреп торасың.
Ризван. Яхшы. (Дамирәгә.) Сез чыгып торыгыз. У? СЃРёРЅ, Низам, калып тор.
Низам (борылып кереп). Нәрсә инде тагын?!
Ризван. Ашыкма.
Низам. РљРёС‚У™ Р±РёС‚. У?Р№С‚ тизрәк СЃТЇР·РµТЈРЅРµ.
Ризван. Китсә, эзләп табарсың. Шулай диген, ә?
Низам. Шулай РёРЅРґРµ, шулай. Шулай икәнен күреп торасың. Юкка утырдым СЃРёРЅРµТЈ арбаңа. У?РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ икенче тапкыр… РђРє С‚У™ТЇР±У™, кара тәүбә…
Ризван. Ашыкма… Гафу итәм. Соңгы тапкыр.
Низам. Соңгы тапкыр.
Ризван. Заһир белмәсен.
Низам. Белмәс.
Ризван. Гомәр сизмәсен.
Низам. Сизмәс.
Ризван. Ычкын.
Низам. Ычкынам. (Чыгып йөгерә.)
Ризван (СЏРє-ягына каранып). Басмасы шушы, У?смасы кайда? Кара, кызык СЃТЇР· килеп чыкты. Басма, У?СЃРјР°. Басмасы, У?смасы. Басмасы шушы, У?смасы кайда? (Ләззәтләнеп РєУ©Р»У™.) Юморны аңламыйсың РґРёРї көлгән булалар. Аңлыйм Р±РёС‚. Юморны аңламаган кеше шундый СЃТЇР· уйлап таба аламы? (Такмаклап.) Басмасы, У?смасы, басмасы, У?смасы… (РљРёРЅУ™С‚ җитдиләнеп, тирә-ягына каранып тора. Басмага кереп, СЏСЂ өстен РєТЇР·У™С‚У™. РўУ™РЅР·РёР»У™ үтеп барганны күреп, аны чакырып ала…)
Тәнзилә. Йокларга дип кайтып киткән идегез ич.
Ризван. Йоклаучылар да бар.
РўУ™РЅР·РёР»У™. У? СЃРёРЅ РЅРёРіУ™ РјРѕРЅРґР°?
Ризван. Минем нигәдер йокым килми. Туган көнемдә йоклап яту ничектер килешми дә.
Тәнзилә. Аңламассың сине… Нигә чакырдың?
Ризван. Яр буйлап үзеңә генә йөрү күңелсездер дип уйладым.
Тәнзилә. Минем күңелемне ачарга теләмисеңдер ич?
Ризван. Юк, үз күңелемне ачарга телим.
Тәнзилә. Шулаймыни? (Ризванга төбәлеп карап тора.)
Ризван. Нигә шулчаклы текәлеп карыйсың?
Тәнзилә. Синең кемлегеңне беләсем килә. Ничә ел бергә укып, аз гына да белмәгәнмен.
Ризван. Серле кеше мин, Тәнзилә.
Тәнзилә. Бүтәннәр йоклый дисең инде?
Ризван. Кайберәүләр йокламый. Низам, мәсәлән.
Тәнзилә. Гомәр белән Заһир йоклыймы?
Ризван. Гомәрне белмим, Заһир йоклый.
Тәнзилә. Аны йоклатып качтыгызмы?
Ризван. Йоклаган йоклый, йокламаган йокламый.
Тәнзилә. Нинди афоризм! Йә, ни сөйләшәбез?
Ризван. Р?ндеме? Р?РЅРґРµ сөйләшәбез шул хакта… У?РіУ™СЂ РґУ™ СЃРёРЅРµТЈ минем белән СЃУ©Р№Р»У™С€У™СЃРµТЈ килсә.
Тәнзилә. Ни өчен сөйләшмәскә?
Ризван. Син миңа бераз көлебрәк карыйсың бит.
Тәнзилә. Ничек «көлебрәк»?
Ризван. Ничек икәнен аңлатып бирә алмыйм. Көлебрәк, мыскыл итебрәк. Янәсе, мин синең өчен икенче сорт.
Тәнзилә. Мин кешеләрне сортларга аермыйм.
Ризван. Беләм, мин барысын да күзәтеп йөрим. Еш кына миннән көләләр, ләкин мине белми көләләр, көлгән кешеләр бервакыт үзләре дә белерләр.
Тәнзилә. Сөйләмә юкны, Ризван, кем синнән көлсен!
Ризван. Көләләр. Бер сүз әйтсәм, син дә көләчәксең.
РўУ™РЅР·РёР»У™. РњУ™СЃУ™Р»У™РЅ?
Ризван. РњРёРЅ СЃРёРЅРµ яратам, дисәм… У?РЅУ™, У™Р№С‚У™Рј Р±РёС‚, РєУ©Р»У™СЃРµТЈ.
Тәнзилә. Көлмим ич.
Ризван. Авыз читең белән сиздермичә көләсең.
Тәнзилә. Кызык кеше икәнсең. Яратканыңны әлегә хәтле сизгәнем юк иде.
Ризван. У? РјРёРЅ сиздермичә яратам.
Тәнзилә. Рәхмәт! Синнән ул сүзне ишетү – куанычлы хәл, Ризван. Тарих моны онытмас, алтын хәрефләр белән язып куяр. Ләкин син кызлар белән сөйләшмәскә ант иткән кеше бит, Ризван.
Ризван. У?Р№Рµ, иткән кеше.
РўУ™РЅР·РёР»У™. У? ТЇР·РµТЈ СЃУ©Р№Р»У™С€У™СЃРµТЈ.
Ризван. РЎУ©Р№Р»У™С€ТЇ белән СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРЅРµТЈ аермасы бар. У?РіУ™СЂ РґУ™ РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ белән сөйләшер өчен СЃРёРЅРµ махсус СЌР·Р»У™Рї Р№У©СЂСЃУ™Рј, антымны бозган булыр идем. Бу – очраклы СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇ.
Тәнзилә. Мәхәббәт сөйләрлек булгач очраклы сөйләшү буламы?
Ризван. Була. Мин бит «мәхәббәт» сүзен телгә алмадым, «яратам», дисәм, дип кенә әйттем. Шуны белеп торсаң, бүгенгә шул җитә. Калганын киләчәк күрсәтер.
Тәнзилә. Бар икән күрәселәр!..
Ризван. У?Р№Рµ, бар. Җитди СЃУ©Р№Р»У™С€ТЇРіУ™ әзер тор, РўУ™РЅР·РёР»У™.
Тәнзилә. Баш өсте, тәкъсир! Җитди кеше белән җитди сөйләшергә туры килер. Тик Заһир белән нишләрбез икән соң, ул да бит мине ярата.
Ризван. «Яратам» дип әйткәне бармы?
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?легә СЋРє югын. Ләкин…
Ризван. Димәк, РјРёРЅ беренче әйттем. Монысы – бер. Р?кенчедән, РўУ™РЅР·РёР»У™РЅРµ бер генә егет яратырга тиеш РґРёРіУ™РЅ закон СЋРє.
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?РјРјР° минем берәүне генә яратырга хакым бар.
Ризван. Кемне дип сорамыйм, киләчәк күрсәтер.
РўУ™РЅР·РёР»У™ (Гомәр килгәнен күреп). У?РЅУ™ Гомәр СЃРёРЅРµ СЌР·Р»У™Рї чыккан.
Ризван. Гомәр?.. Тәнзилә, мин сине күрмәдем. (Китәргә җыена.)
Тәнзилә. Ничек инде күрмәдең?
Ризван. Күрдем, ләкин күрмәдем. Аңладыңмы?
Тәнзилә. Аңламадым.
Ризван. Миңа моннан тиз генә китәргә кирәк.
Тәнзилә. Юк инде, чакырып алдың да хәзер качасыңмы?
Ризван. Ярый, ярый, күрдем. Ләкин очраклы гына. Мин сиңа «яратам» дип әйтмәдем. Аңладыңмы?
Тәнзилә. Аңламадым.
Ризван. Гомәр белмәсен, Гомәр сизмәсен. Теле озын.
Гомәр керә.
Гомәр. Р?сәнмесез! (РўУ™РЅР·РёР»У™РіУ™.) Хәерле С‚У©РЅ, Низам!
Ризван. Низам түгел ул, Тәнзилә.
Гомәр. Шулаймыни? Син Низамны эзләргә киткән идең ич.
Ризван. Без очраклы очраштык.
Тәнзилә. Һәм Ризван миңа «яратам» дип әйтмәде.
Ризван. У?йтмәдем РґУ™. У?РіУ™СЂ РґУ™ Низамны күрсәгез, әйтегез, кайтып йокласын. РњРёРЅ аны СЌР·Р»У™ТЇРЅРµ дәвам РёС‚У™Рј. (Ашыгып чыгып РєРёС‚У™.)
Гомәр. У?ллә РЅРёР»У™СЂ эшләнә Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏРґР°. РўУ™РЅР·РёР»У™ белән С‚У©РЅ уртасында Ризван басма өстендә басып тора РґРёСЃУ™Р»У™СЂ, үлсәм РґУ™ ышанмас идем.
РўУ™РЅР·РёР»У™. Р?РЅРґРµ ышанырсың.
Гомәр. Ярый, ышанырбыз. Ләкин хәзергә шул урыннан кузгалмый тор.
Гомәр тиз генә чыгып китә дә Заһирны җитәкләп керә.
Мин Низамны эзләргә чабам. Мин әйләнеп килгәнче, Тәнзиләне шуннан җибәрмә. Аңа әйтәсе бер-ике сүзем бар. (Чыгып китә.)
Озын пауза. Тәнзилә чыгып китә башлый.
Заһир (исенә килеп). Китмә инде, Тәнзилә.
Тәнзилә. Китсә ни булган?
Заһир. Гомәр җибәрмәскә кушты.
РўУ™РЅР·РёР»У™. У? СЃРёРЅ Т—РёР±У™СЂРјУ™.
Заһир. Тотып тора алмыйм ич инде сине.
РўУ™РЅР·РёР»У™ (Р—Р°Т»РёСЂ каршына тасраеп килеп баса). Рлек, ичмасам, шигырь укый РёРґРµТЈ. Р?РЅРґРµ анысын РґР° оныттыңмыни? Гомерең Р±СѓРµ кушканны гына эшләсәң, нишләрсең СЃРѕТЈ СЃРёРЅ? Ничек яшәрбез СЃРѕТЈ без СЃРёРЅРµТЈ белән?
Заһир. Ничек дидең, Тәнзилә?
Тәнзилә. Берни дә әйтмәдем.
Р—Р°Т»РёСЂ. Яшәрбез, РґРёРґРµТЈ. Яшәрбез булгач, бергә СЏС€У™ТЇ була түгелме СЃРѕТЈ? Бергә. Р?РєУ™ТЇ. Гомер Р±СѓРµ. Уйлап әйттеңме, РўУ™РЅР·РёР»У™, уйнап әйттеңме?
Тәнзилә. Мин дә синең кебек сүзләрнең кирәген сайлый беләм.
Р—Р°Т»РёСЂ. Р У™С…РјУ™С‚!
РўУ™РЅР·РёР»У™. РќРёРіУ™ СЂУ™С…РјУ™С‚, РЅУ™СЂСЃУ™РіУ™ СЂУ™С…РјУ™С‚?!
Заһир. Сүзләрнең матурын сайлый белүеңә рәхмәт.
Тәнзилә. Син… син бит шигырь язасың, телеңә бер дә матур сүз килмимени?
Заһир. Минем күңелем тулы матур сүзләр.
Тәнзилә. Шуларның берсе минем өчен кызганычмыни?
Заһир. Түгел, Тәнзилә. Мин аларның барысын да сиңа әйтер идем.
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?Р№С‚ СЃРѕТЈ, кайчаннан бирле РєУ©С‚У™Рј.
Заһир. Көтәм?.. Рәхмәт, Тәнзилә. Мин алай дип уйламаган идем.
Тәнзилә. Ничек яшәрбез без синең белән?
Заһир (шигырь укый).
Күңелемнең кыллары бар тибрәнмәгән,
Кылларында көйләрем бар көйләнмәгән,
Сүзләрем күп, серләрем бар сөйләнмәгән,
Шау чәчәкле җәйләрем бар җәйләнмәгән…
Тәнзилә. Ничек итеп яшәрбез без синең белән?
Заһир. Йөрәгемдә сагыш түгел, көн дә бәйрәм –
Ярсуларым уйный анда әйлән-бәйлән,
Юлларымның очы әле төйнәлмәгән,
Хисләремнең тезгеннәре бәйләнмәгән.
Тәнзилә. Ничек итеп яшәрбез без синең белән?! Сокланам мин сиңа, Заһир, һәм куркам. Саксыз кыланып, синең күңелеңне ватармын дип куркам.
Пауза.
Р—Р°Т»РёСЂ. РўУ™РЅР·РёР»У™!..
РўУ™РЅР·РёР»У™. РќУ™СЂСЃУ™, Р—Р°Т»РёСЂ?
Заһир. Юк-юк… Ярамый. Ярамый, Тәнзилә!
Тәнзилә. Нәрсә ярамый, Заһир?
Заһир. Антны бозарга ярамый.
Тәнзилә. Нинди ант? Бүтәннәргә кушылып, ни эшләгәнеңне белмичә эшләү ант буламы? Низам белән Ризван шаярганга син чынлап ышангансың.
Заһир. Ант белән шаярып буламы?
Тәнзилә. Булмый.
Заһир. Димәк…
Тәнзилә. Димәк, икенче тапкыр ант иткәндә, ни өчен ант иткәнеңне белеп итәрсең. «Ант» сүзенең мәгънәсен аңлап эшләрсең.
Заһир. Ләкин… Ләкин мин ант иттем.
Тәнзилә. Син аны төштә күрдем дип исәплә.
Заһир. Юк, төштә түгел, өндә. Үз телем белән…
Тәнзилә. Алайса, безнең бу сөйләшү төшеңдәдер…
Заһир. Юк-юк!
Гомәр тамак кыргалап керә.
Гомәр. Йә, ничек, Заһир дус, шигырь языламы?
Заһир. Языла, Гомәр, языла.
Гомәр. Язганнарың Тәнзиләгә ошыймы?
Тәнзилә. Бик ошый.
Гомәр. Бик У™Р№Р±У™С‚. Р?РЅРґРµ, Р—Р°Т»РёСЂ, бар, РўУ™РЅР·РёР»У™ТЈРЅРµ озатып РєСѓР№ РґР° РјРѕРЅРґР° РєРёР».
Заһир. Нигә килим?
Гомәр. Һай, сорау бирмәсеннәр иде дөньяда. Кушканны эшлә.
РўУ™РЅР·РёР»У™. Р?СЃРµТЈРґУ™ тот, Гомәр, Р—Р°Т»РёСЂ хәзер сез кушканны гына эшләмәячәк.
Гомәр. Шулаймыни?.. Бик яхшы. Минем РєТЇРїС‚У™РЅРіРµ хыялыма СЃРёРЅ ирешкәнсең, РўУ™РЅР·РёР»У™. У?РјРјР° Р±Сѓ юлы Р—Р°Т»РёСЂРЅС‹ТЈ СЃРёРЅРµ озатып РјРѕРЅРґР° әйләнеп РєРёР»ТЇРµ РєРёСЂУ™Рє.
РўУ™РЅР·РёР»У™. У?РіУ™СЂ РјРёРЅ кайтырга теләмәсәм?
Гомәр. Тагын да әйбәтрәк. Барыгыз, култыклашып әнә теге урыннарда йөреп торыгыз. Мин сызгырган тавышны ишетүгә, чабышып монда килерсез. Зинһар өчен, нигә дип сорамагыз. Уңышлар телим.
Заһир белән Тәнзилә чыгып китә. Гомәр басма өстенә кереп аякларын бөкләп утыра да гитара чиртә. Ризван керә.
Ризван. Низамны тапмадыңмы, Гомәр?
Гомәр. Таптым бит, әй.
Ризван. Кайда?
Гомәр. Палаткада йоклап ята.
Ризван. Булмас.
Гомәр. Булган шул менә. Сиңа да вакыт. Каңгырып йөрмә.
Ризван. Хәзер кайтам. Гомәр, сез миннән көләсез, әйеме? Юморны аңламый, дисез. Беләсеңме, бүген мин юмор сүз уйлап чыгардым.
Гомәр. Яле, яле?..
Ризван. Басмасы бар, У?смасы СЋРє.
Гомәр. Ничек, ничек?
Ризван. Басмасы бар, У?смасы СЋРє. Уңышлы СЋРјРѕСЂ Р±РёС‚, әйеме?
Гомәр. Шаккаткыч! (Кычкырып РєУ©Р»У™ башлый, Р°ТЈР° Ризван кушыла. Гомәр, көлүеннән РєРёРЅУ™С‚ туктап.) У?Р№РґУ™ кайтабыз, СЋРјРѕСЂРёСЃС‚.
Ризван. Кая?
Гомәр. Кайда яшәгәнеңне оныттыңмы әллә?
Ризван (үз халәтенә кайтып). Онытмадым. Мин әле кайтмыйм.
Гомәр. Антыңны бозасыңмы?
Ризван. Антның монда катнашы юк. Үземнең туган көнемдә басма өстендә ялгызым гына уйланып утырырга хакым бар.
Гомәр. Утыр, алайса. Мин кайтам, йокым килә. (Чыгып китә.)
Ризван басма өстендә бөеренә таянып басып кала. Алинә керә.
Алинә. Ялгышмагансыз. Басманы эзләп тапкансыз.
Ризван. Рзләмәдем, ТЇР·Рµ очрады.
Алинә. Юлыгызга чыгып ятканмыни?
Ризван җавап бирми. Пауза.
Ризван. Төн бик матур.
Алинә. Р?скиткеч!..
Ризван. Елга да бик матур.
Алинә. Гаҗәеп!..
Ризван. Йолдызлар да бик матур.
Алинә. Сөйлисе дә юк.
Пауза.
Ризван. Сез курыкмыйсызмы?
Алинә. Нәрсәдән?
Ризван. Нәрсәдән түгел, кемнән!
Алинә. Кемнән?
Ризван. Миннән.
Алинә. Ни өчен?
Ризван. Төн бит.
Алинә. Булса ни?
Ризван. Аулак урын бит.
Алинә. Булса ни?
Ризван. Һе…
Алинә. Нәрсә «һе»?
Ризван. Мин килдем бит.
Алинә. Күреп торам.
Ризван. Сезнең чакыруыгыз буенча килдем.
Алинә. Мин сезне чакырмадым.
Ризван. Сез нәрсә мине ахмакка саныйсыз? Мин намёк белән сөйләшкәнне аңлыйм.
Алинә. Шулай укмыни?
Ризван. У?Р№Рµ. (Алинәнең кулын тота.)
Алинә. Нишлисез?
Ризван. Кулыгызны тотам.
Алинә. Ни өчен?
Ризван. Бу нинди тиле сорау. Шуны да белмәскә…
Алинә. Чынлап та белмим. Йөрәк тибешемне тыңлар өченме?
Ризван. Сезнең йөрәк тибешегез миңа нигә кирәк? Мин врач түгел. Төшенегез, әгәр мин сезнең кулыгызны тотам икән, бу – мәхәббәт аңлату билгесе. Аңладыгызмы, ниһаять?
Алинә. Аңладым, ниһаять. Сез булмасагыз, белми үләсем РёРєУ™РЅ. Р?РЅРґРµ нишлибез?
Ризван. РњУ™С…У™Р±Р±У™С‚ турында җитди итеп сөйләшәбез. Аңлагыз, РјРёРЅ шаярып сөйләшмим. У?РіУ™СЂ РґУ™ РјРёРЅ РЅРё РґУ™ булса У™Р№С‚У™Рј РёРєУ™РЅ, бу – чын. ТєУ™Рј РјРёРЅ сүзләремне чын итеп кабул итүләрен таләп итәчәкмен. Аңлашыламы?
Алинә. Аңлашыла. Ләкин, ялгышмасам, сез мәхәббәт турында сөйләшмәскә ант иткәнсез.
Ризван. Антны мин иткән, сез түгел. Нигә борчыласыз?
Алинә. Болай гына әйтүем.
Ризван. Болай гына әйтү өчен нигә сүз әрәм итәргә.
Алинә. Алайса, дәшмим.
Ризван. Дәшмәгез һәм мин сөйләгәнне генә җитди итеп аңлагыз. Димәк, болай…
Кинәт Нәҗип гармунының әче итеп кычкырган тавышы ишетелә. Нәҗип үзе дә күренә. Ризван куркуыннан басма читенә үк чигенә.
РќУ™Т—РёРї (басма янына СѓРє килеп). Рләктеңме, апаем? Теге юлы берәвегез ычкынды, Р±Сѓ юлы ычкына алмассың. Алинә, РјРёРЅ алар кебек матур итеп СЃУ©Р№Р»У™С€У™ алмыйм. Турыдан-туры ярып У™Р№С‚У™Рј: чык басмадан.
Алинә. Нәҗип абый, нишләвегез бу?
Нәҗип. Мин Нәҗип абый түгел, миңа әле утыз гына яшь. Сиңа егерме. Чык басмадан. Беркая да китмәенчә янымда тор. Мине тиң күрмәсәң дә, мин әйткәннәрне бу юлы тыңла. Яратмасаң, соңыннан әйтерсең.
Алинә басмадан чыга. Ризван да кузгала.
РќУ™Т—РёРї. У? СЃРёРЅ, апаем, селкенмә.
Ризван. Шаярмагыз.
Нәҗип. Шаярмаем, апаем. Сиңа бу якка юл юк. Теге якка йөзеп чык.
Ризван. Мин – сезнең авылга Культура йорты салырга килгән кеше. Мине хөрмәт итүегезне үтенәм.
Нәҗип. Культура сараен басма өстендә төнлә салмыйлар. Сикер суга.
Ризван. Алинә, әйтегез аңа, шаярмасын.
Нәҗип. Мин хәзер беркемне дә тыңламаем. Чум суга!
Ризван (кычкырып). Мин йөзә белмим.
РќУ™Т—РёРї. Кычкырма, апаем, РјРёРЅ курыкмаем. Районга – глава, авылга РјРёРЅ С…СѓТ—Р°. Р™У©Р·У™ белмәгәч, басма өстенә кермиләр аны. Сикер, чум! (У?крен генә басмага керә.)
Ризван. Килмә, батып үлсәм, судка бирәчәкмен, җавап бирәчәксең, закон нигезендә.
РќУ™Т—РёРї. У?Т»У™, С€ТЇСЂР»У™РґРµТЈРјРµ? У?Р№С‚, РќУ™Т—РёРї абзыкаем, РёСЃУ™РЅ-сау Т—РёР±У™СЂСЃУ™ТЈ, Алинәнең кырына РґР° килеп карамам, диген. РђРє С‚У™ТЇР±У™, кара С‚У™ТЇР±У™, диген.
Ризван. Ак тәүбә, кара тәүбә…
РќУ™Т—РёРї. Р?РЅРґРµ хәзер шул С‚У™ТЇР±У™ТЈРЅРµ җыр белән У™Р№С‚.
Ризван. Җырлый белмим.
Нәҗип. Суга төртеп төшерсәм өйрәнерсең. Йә… башла! (Гармунын тартып җибәрә.)
Ризван (бераз аптырап тора да җиңел генә котыла алмаячагын аңлап җырлый башлый).
Былтыр җуйган балдагымны
Быел таптым утлыктан;
Җырлыйсым килеп җырламыйм,
Җырлыйм чарам юклыктан.
Нәҗип. Шулай, шулай, апаем. Кычкырыбрак. (Үзе җырлап җибәрә.)
Агыйделнең аръягында
Төшеп калды галушым;
Тагын берне җырлап җибәр,
Р?шетелсен тавышың.
Ризван. Уфа безгә ерак түгел,
Телефон алдырмагыз;
Җырла диеп, җыр җырлатып,
Тавышсыз калдырмагыз.
Гомәр керә. Керә дә ике бармагын авызына тыгып сызгыра. Шуны гына көткәндәй, Дамирәне җитәкләп, Низам пәйда була.
Низам (белмәгәнгә салынып). Ни булды, ә, ни булды? Йокларга яткан җиремнән сызгырып уяттыгыз.
Ризван. У?Р№ сез! Алыгыз Р±Сѓ РјРёСЂ үгезен юлымнан. РЈР» РјРёРЅРµ СЃСѓРіР° батырырга теләде.
Нәҗип. Тик тор, апаем! (Егетләргә.) Алинә белән сөйләшеп торганда эләктердем мин аны. (Гомәргә кулын сузып.) Тот Нәҗип абзыкаеңның кулын, дөрес әйткәнсең, алдамагансың. Тач шушы урында басып торалар иде.
Ризван. Р?РїС‚У™С€ Шәйхетдинов, Р±Сѓ этлекне, РґРёРјУ™Рє, СЃРёРЅ эшләдең?! Без СЃРёРЅРµТЈ белән аерым сөйләшербез. (Басмадан чыгарга РєРёР»У™.)
Нәҗип. Кузгалма, апаем, урыныңа бас!
Ризван. Белеп торыгыз: безнең бригадада сатлыкҗан РёРїС‚У™С€ Шәйхетдинов яши. (РўУ™РЅР·РёР»У™ белән кергән Р—Р°Т»РёСЂРіР° мөрәҗәгать итеп.) РЎРёРЅ РґУ™ ишет, Р—Р°Т»РёСЂ, Гомәргә безнең коллективта урын юк… У?Р№Рµ, диген.
Гомәр. Антыңны син боздың, Ризван.
Ризван. Мин бозмадым, боздырдылар. (Алинәгә күрсәтә.)
Алинә (көлеп). Кем миңа мәхәббәтен җырлады?
Тәнзилә. «Яратам» дип миңа кем әйтте, Ризван?
Ризван. У?Т»У™, СЃРёРЅ РґУ™ РјРёТЈР° каршы, Тәнзилә… Ярый, ярый… Көлегез РјРёРЅРЅУ™РЅ. РњРёРЅ антымны боздым, СЃСѓРіР° сикерәм, батып ТЇР»У™Рј. РўРёРє минем белән бергә Низам РґР°, Р—Р°Т»РёСЂ РґР° антларын боздылар. Низам, Р—Р°Т»РёСЂ, СЂУ™С…РёРј итегез минем СЏРЅРіР°!
Низам. Дөрес, Ризван. Мин һәрвакытта синең белән. Бәхил бул, Дамирә! (Басмага кереп, Ризван янына баса.) Заһир, рәхим ит!
Тәнзилә. Заһир антын бозмады.
Заһир. Яклавың өчен рәхмәт, Тәнзилә. Тик мин алар янында булырга тиеш.
Тәнзилә. Син миңа «яратам» дип әйтмәдең бит.
Заһир. Телем әйтмәсә дә, күңелем сөйләде. Күзләреңә карап тордым. (Ризван белән Низам янына кереп баса.)
Гомәр. Шагыйрь чыгачак синнән, Заһир. (Егетләргә.) Йә, нишлибез, әфәнделәр?
Низам. Суга сикерәбез, батып үләбез.
Гомәр. Ашыкмагыз, әфәнделәр! Шарт буенча, җәзаны РјРёРЅ билгелим. РЎСѓРіР° чумып котылмакчы буласызмы? У? Культура йортын Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ төзеп бетерсенме? Ашыкмагыз, шаярмагыз! Кисәттем РјРёРЅ сезне. РњРёРЅ рәхимсез, дидем, Т—У™Р·Р° каты булачак, дидем. Р?РЅРґРµ шаярмыйча тыңлагыз. (Җитди тонга күчеп.) Без, РіРѕРјСѓРјУ™РЅ, шаярырга яратабыз. Шаянлык, җорлык, әлбәттә, кеше өчен тормышта РєРёСЂУ™Рє РЅУ™СЂСЃУ™. Бик РєРёСЂУ™Рє! Р›У™РєРёРЅ без чамадан РґР° чыгып китәбез бугай. Онытылып китеп РёР·РіРµ С…РёСЃР»У™СЂ, РёР·РіРµ СЃТЇР·Р»У™СЂ белән шаярабыз. Нәтиҗәдә хисләребез тупаслана, бөек СЃТЇР·Р»У™СЂ арзаная, үзебез вакланабыз. РњУ™С…У™Р±Р±У™С‚, Ватан, РђРЅС‚! Бу СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµТЈ мәгънәсен аңлатырга җыенмыйм. Без аларны беләбез, бәлки, аңлыйбыздыр РґР°. Ләкин… ләкин… Шаярган арада бераз гына, аз гына булса РґР° уйланып куйыйк. Ант… РљТЇРїРјРµ бөек җаннар гомерләре бәрабәренә шушы РёР·РіРµ СЃТЇР·РіУ™ турылыклы булып калганнар! Бернинди РґУ™ Т—У™Р·Р° Р±РёСЂРјРёРј РјРёРЅ сезгә, дуслар! Без Р±РёС‚ шаярдык кына, бары тик шаярдык кына. РђРє С‚У™ТЇР±У™, кара С‚У™ТЇР±У™. (Шаян тонга РєТЇС‡У™.) Йөзләрегез РЅРёРіУ™ җитдиләнде, әфәнделәр? РќРёРіУ™ боегып калдыгыз? У?йдәгез әле, без Р±РёС‚ яшьләр, безгә боегу килешми. (Гитарасын чиртә. Җыр башлый. РђТЈР° Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ кушыла.)
Күңелдә җыр туа,
Күңелгә нур тула,
Талларда
Таңнарда
Сандугач сайраса, моңланса;
Сандугач кунармы талларга,
Сандугач сайрармы таңнарда,
Бу җирдә мәхәббәт булмаса?
РџУ™СЂРґУ™.
Канкай углы Бәхтияр
Р?РєРµ бүлектә, СѓРЅРёРєРµ күренештә
Фәнни консультант – тарих фәннәре кандидаты Сәләм Алишев.
Катнашалар:
Бәхтияр Канкаев – Пугачёвның полковнигы. 30–35 яшьләрендә.
Нурсолтан – 20–22 яшьләрендә.
Емельян Пугачёв – 31–32 яшьләрендә.
У?бүбәкер Теләчев – Бәхтиярның секретаре (писарь).
Кинҗә Арсланов – Пугачёв штабында югары совет члены.
Р?ван Белобородов – Пугачёвның атаманы.
Абдулла Мостаев – Пугачёвның подполковнигы.
Шигаев – Пугачёв штабында дәүләт хәрби коллегиясе члены.
Гаврила Лихачев – Бәхтияр отрядында йөзбашы.
Мортаза.
Василий.
Ертык чикмән.
Кызыл ыштан.
Мескен бүрек.
Арадан берәү.
Арадан икенче.
Екатерина II – императрица. 44–45 яшьләрдә.
Потёмкин Григорий – кенәз, генерал-поручик. 34–35 яшьләрдә.
Ханбик – авыл бае.
Мулла.
Симез адәм.
Җәза отряды офицеры.
Лашманчылар, чапкыннар, сугышчылар, теләнчеләр, базар халкы, хор.
Вакыйга 1773–1774 елларда бара.
Беренче пәрдә
Беренче күренеш
Хор. Тып-тып тояк тавышын
Тыңлап үскән баладыр,
Урал тауның сагышын
Җырлап үскән баладыр,
Акбүз атта барадыр
Канкай углы Бәхтияр.
Кара кошны атарга
Җәя белән ук алган,
Пайтәхетне ватарга
Ядрә белән туп алган,
Яу ияртеп кузгалган
Канкай углы Бәхтияр.
Пәрдә ачыла. Сәхнәдә – урман аланы. Кич. Учак яна. Учак тирәсендә лашманчылар. Араларында – Пугачёв. Ул бер читкәрәк урнашкан да ашап утыра. Тынлык.
– Бүген кайсы көн?
– Кем белә. Көне түгел – ае, елы онытылган. Җәе-кышы буталган. Кайсы көн булса да барыбер.
Пугачёв. Мең дә җиде йөз җитмеш өченче ел. Егерме бишенче июль.
– Бу дөньяда бездән дә артык михнәт күргән адәмнәр бар микән? Урман, урман. Җир йөзендә урмансыз җир юк микәнни?! Безгә анда урын юк микәнни?! Лашманчы булып үләргә язган микәнни? Яланаяк җиргә басып сука артыннан йөрисем килә, җир сөрәсем килә.
Мостаев. Җылама, ачуны китереп. Бар, сөр, чәч, үстер! Үстергәнеңне боярлар ашар.
– Ашасыннар, тамаклары тыгылсын! Агач астында калып үләсем килми. У?Р№, кодрәтемнән килсә, кулыма балтамны алыр идем РґУ™ дөньясындагы урманнарны, авылларны, калаларны тетеп чыгар идем, кешеләрен тунар идем, берәүсен РґУ™ калдырмас идем.
Мостаев. Безне дәме?
– Барыгызны РґР°, барысын РґР°. Р?ТЈ соңынтын ТЇР· муеныма чабар идем.
Пугачёв. Кешеләрнең ни гаебе бар?
– Син тик тор. Ашарыңа бирделәр, тыгын. Син – сукбай. Сиңа барыбер. Бүген монда килеп теләнәсең, иртәгә – тегендә.
Пугачёв (сикереп торып). Мин теләнмәдем. Биргән ризыгыңны кызгансаң ал.
Мостаев. Йә, җитте. Урыныңа утыр, мосафир. Ачуын кая чыгарырга белмәгәннән кычкыра ул.
Пугачёв утыра.
Син дә утыр, Шәрифҗан. Син кычкырганга карап дөньясы төзәлмәс. (Паузадан соң.) Син, мосафир, үзеңне кай яктан дидең?
Пугачёв. Җаек ягыннан.
– Ул да Рәсәй җиреме?
– Рәсәй булмый ни булсын. Бөтен дөнья Рәсәй.
Мостаев. Анда ничек тормышлар?
– Майлы ботка ашыйлар, ди. Яхшы булса, монда килеп адашып йөрмәс иде.
– Менә Ырынбур ягында әйбәт, ди. Моннан киткән татарлар рәхәтләнеп сәүдә итеп яшиләр, ди.
Пугачёв. Кем әйтте?
– Р?шеттем.
– Син күргәнеңне сөйлә, тыңкыш танау. Кайда да бер кояш.
Пугачёв. Кайда да бер патша.
Мостаев. Дөрес әйтә. Кайда да бер патша. Патшасы начар. Менә нәрсәдә хикмәт. Яңа патша кирәк.
– Каян аласың ул яңа патшаны?
– Усак агачыннан юнып бирермен.
Көлешәләр.
Мостаев. Авызыгызны ермагыз. Питыр Өченче РґРёРіУ™РЅ патша РёСЃУ™РЅ, РґРё Р±РёС‚. У?Р±Рё патша аны кара халыкны яклаган өчен үтертмәкче булган. РЈР» качып котылган, РґРё. Боерган булса, Питырбурга барыр РґР° СЏРЅУ™ патша булып утырыр. РЎРёРЅ, мосафир, РєТЇРї Р№У©СЂРіУ™РЅ адәм, дөресме шул, ишеткәнең бармы?
Бәхтияр Канкаев керә.
Бәхтияр. У?ссәламегаләйкем, җирдәшләр!
– Вәгаләйкүмәссәлам.
Бәхтияр. Мин – мосафир. Ут күрдем дә туктадым.
– Монда туктаучы син генә түгел.
Бәхтияр. Сез лашманчылармы?
Мостаев. Лашманчылар. Үзең кем?
– Нәрсә сорап торасың, мосафир, диде. Хәзер дөньясы тулы мосафир. Бөтенесе кая барып бәрелергә белмичә адашып йөриләр. Утыр. Синең дә ашыйсың киләме? Соңга калдың. Умачны синнән алда килгәне чөмереп бетерде.
Бәхтияр Пугачёвка карап ала да учак янына чүгәли.
Бәхтияр. Ршләрегез ничек, җирдәшләр?
– Шуны сорар өчен төнлә йөрисеңме?
Бәхтияр. Хәл белешү гаеп түгел.
Мостаев. Лашманчының хәле билгеле. Кулыннан – балта, җилкәсеннән бүрәнә төшми.
Бәхтияр. Кая барсаң – шунда зар, хәл сорасаң – уфтану… Алабуга моннан ерактамы, кардәшләр?
Мостаев. Утыз чакрым чамасы.
– Нәрсә син монда килеп төпченәсең?! Юлыңда бул!
– Син, Шәрифҗан, эт кебек өреп кенә торасың.
– Ачуны китермәсеннәр. Йөрәкне тырнамасыннар. Мосафир икән, юлларында булсыннар.
Бәхтияр. Мин сиңа тимәдем бит, кардәш.
– Тиеп кара, йә, тиеп кара. Кырам, бетерәм! (Балтасын алып, алан буйлап чабып йөри.) Кырам, бетерәм!
Мостаев. Шәрифҗан!.. Шәрифҗан, ташла балтаңны!
Пугачёвтан башкалар барысы да урыннарыннан торалар. Бәхтияр Шәрифҗанга каршы бара.
– Барма, харап итә… Ул акылын җуйган.
Бәхтияр Шәрифҗан янына барып, балтаны тартып ала да читкә ыргыта. Шәрифҗан үкереп елап чыгып йөгерә.
Мостаев. У?йдәгез, үзен ТЇР·Рµ харап итмәсен.
Лашманчылар Шәрифҗан артыннан чыгып китәләр. Бәхтияр учак янына килә.
Пугачёв. Кыю кеше икәнсең. Күрешергә кулыңны суз.
Бәхтияр. Син кем?
Пугачёв. Синең кебек үк юлаучы.
Бәхтияр. Юлың кая?
Пугачёв. Оренбург ягына. Синең?
Бәхтияр. Кунгур өязенә. Бу якларга ничек килеп чыктың? Белгәнемчә, Ырынбур еракта.
Пугачёв. Казан каласында читлектә идем – читлекләре тар булды. Шундый иркен дөнья барында тар читлеккә бөркет ничек сыйсын. Тау бөркете кыя эзли, дала бөркете даласына оча. Син дә читлектәнме?
Бәхтияр. Миңа дигән читлек ясалмаган.
Пугачёв. Бу заманда читлек ясау авыр эш түгел. Барып эләккәнеңне сизми дә калырсың. Күреп торам, безнең язмышлар уртак.
Бәхтияр. Каян беләсең?
Пугачёв. Р?шетеп тордың – балта РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅ кеше әйтте – РґУ©РЅСЊСЏСЃС‹ тулы мосафир, кая барып бәрелергә белмичә адашып Р№У©СЂРёР»У™СЂ, РґРёРґРµ.
Бәхтияр. Мин адашмадым. Мин эзлим.
Пугачёв. Нәрсә эзлисең?
Бәхтияр. Хаклык.
Пугачёв. Таптыңмы соң?
Бәхтияр. Юк.
Пугачёв. Юк. РР·Р»У™Рї табылмый СѓР» хаклык. Хаклыкны СЌР·Р»У™РјРёР»У™СЂ, туган. Хаклыкны тартып алырга РєРёСЂУ™Рє.
Бәхтияр. Кемнән?
Пугачёв. Кем урлаган – шуңардан. Р?шеткәнең юкмыни, халык РЅУ™СЂСЃУ™ сөйли. Пётр Өченче РґРёРіУ™РЅ патша РёСЃУ™РЅ, РґРёРї сөйли. Үлгәненә СѓРЅ ел – халык ышанмый. Екатерина патша Пётр Өченче РґРёРіУ™РЅ патшаны үтертмәкче булган, РґРё. Кара халыкны яклаганы өчен. Пётр Өченче качып котылган, РґРё. Яңадан тәхетен даулый, РґРё. Бәлки, хаклыкны, безнең бәхетебезне Екатерина патша урлагандыр? Урлагандыр РґР° боярларга саткандыр?
Бәхтияр. Син әкәмәт кеше булып чыктың.
Пугачёв. Кайда гына, кайларда гына булмадым мин, нужаларның ниндиләрен генә күрмәдем. Өстем ялангач, тамагым ач булды, төрмәләрдә күпме көн үткәрдем. Бер Ходаем үзе генә белә. Моның чиге-ахыры булырга тиеш. Бөтен Россиядә мескен кара халык рәнҗетелә, талана. Кая барсаң – шунда зар, хәл сорасаң – уфтану. Чиге булырга тиеш… Барасыңмы минем белән?
Бәхтияр. Кая?
Пугачёв. Миңа кыю юлдаш кирәк. Син татармы?
Бәхтияр. Татар.
Пугачёв. Оренбург ягында татарлар күп.
Бәхтияр. Туган ягымны сагындым.
Пугачёв. Хуш, алайса, миңа вакыт. Юлым озын. Хаклыкны эзләмиләр, туган, тартып алалар. Аның өчен бөркет йөрәкле булырга кирәк. Мәрхәмәтле Алла бөркетне очар өчен яраткан, аның урыны кояш астында. Бөркеткә очар өчен үз даласы кирәк. Очар-очар да кунар әле ул. Сау бул, егет. Күрешергә кулыңны суз.
Күрешәләр.
Р?семең кем?
Бәхтияр. Бәхтияр Канкай углы.
Пугачёв. Хуш, Бәхтияр Канкай углы. (Китә.)
Бәхтияр. Р?семеңне әйтмәдең!
Җавап урынына хатын-кызның әче итеп кычкырган тавышы ишетелә. Аланга Нурсолтан йөгереп керә. Аның артыннан Ханбик чыга. Ханбиккә Мортаза ияргән. Ханбик Нурсолтанга ташлана, Нурсолтан, җирдә яткан күсәкне күтәреп, аңа кизәнә.
Нурсолтан. Килмә!
Көтелмәгән бу хәлдән Ханбик чигенеп куя.
Ханбик. Йа Хода. Ни кылана бу мәхлук? Азма, явыз, яман булыр! Мортаза! Тот тизрәк!
Нурсолтан. Китегез! (Күсәкне күтәргән килеш чигенә.)
Ханбик. Кыланма, бәндә баласы! Мортаза, ал күсәген!
Мортаза. Ташла күсәгеңне, Нурсолтан!
Нурсолтан чигенүен дәвам итә. Ләкин урман эченә кереп китәргә өлгерми, абынып егыла. Ханбик аның өстенә ташлана, кызны тукмарга тотына.
Нурсолтан (тарткалаша, җан ачысы белән кычкыра). Җибәрегез!.. Җибәрегез!..
Ханбик. Оятсыз мәхлук!.. Тот кулыннан, Мортаза, сөйрә!
Мортаза. У?Р№РґУ™, Нурсолтан!
Кыйналган Нурсолтанны ике кулыннан сөйрәп алып китә башлыйлар. Шулчак аларның каршына Бәхтияр килеп баса.
Бәхтияр. У?ссәламегаләйкем! РќРё кыланасыз, кардәшләр?!
Ханбик. Син кем?!
Бәхтияр. Р?ТЈ элгәре Р±РёСЂРіУ™РЅ сәламемне ал.
Ханбик. Кит юлдан!
Бәхтияр. Минем сукмак шуннан уза, сезнең юлыгыз кайда? Киек ауларга чыккансыз дисәм, кулыгызда киек түгел. Кем ул?
Ханбик. Анда синең ни эшең бар?
Бәхтияр. Сорыйм икән – эшем бар. Җавап алмый китә торган гадәтем юк.
Ханбик. Кем син?
Бәхтияр. Шушы Т—РёСЂРЅРµТЈ баласы. Сез кемнәр РІУ™ тоткан киегегез кем? Күрсәтегез, карыймчы. (Нурсолтан янына РєРёР»У™. Нурсолтанның йөзенә карый.) Асылзатны эләктергәнсез. Р?семең кем, асылзат?.. У? РЅРёРіУ™ СѓР» дәшми? Җибәрегез аның кулларын.
Ханбик. У?Р№, йолкыш, СЃРёРЅ узына башладың. Башың РёСЃУ™РЅ чакта югал!
Бәхтияр. Минем башым авыррак, күтәрә алмассыз, кардәшләр. Җибәрегез. Аучылармы дисәм, газраилләр икәнсез ләбаса.
Ханбик. Нәрсә карап торасың, бир кирәген, Мортаза!
Нурсолтанның кулларын ычкындырып, Бәхтияр өстенә киләләр. Бәхтияр бер селтәнүдә икесен ике якка аудара.
Мортаза. Качкын! Юлбасар! (Сикереп торып качмакчы була.)
Бәхтияр аны эләктереп ала. Ханбикнең дә якасы Бәхтияр кулында.
Бәхтияр. Танышуыбыз күркәм булды, инде җавап бирегез, кем ул җирдә җансыз яткан асылзат? Кем?!
Мортаза (Ханбиккә күрсәтеп). Ул аның хатыны.
Бәхтияр. Хатын кеше өйдә утыра. Ул нигә урманда? Хатын кешенең ире берәү була. Сез нигә икәү?
Мортаза. Мин аның ялчысы.
Бәхтияр. Ялчы булсаң, хуҗаңнан узып сөйләмә. (Ханбиккә.) Син нигә дәшмисең?
Ханбик. Ул минем хәләл малым. Мин аны сатып алдым. Җибәр җиләнне, якасын ертасың.
Нурсолтанның торып утыруын күреп, Бәхтияр Ханбик белән Мортазаны җибәрә дә Нурсолтан янына килә. Нурсолтан аны күргәч, кычкырып җибәрә.
Ханбик (Нурсолтан янына килеп). Тор, мәхлук, кайт өйгә.
Нурсолтан (йөзен яшереп). Кит!.. Китегез!..
Ханбик. Кемгә әйтәләр!
Нурсолтан. Үтер! Үтерегез! Җаным шәһит китәр. Бу дөньядагы тәмугта янганчы, теге дөньяның җәннәтенә китсен җаным. Мәңге сиңа буласым юк.
Ханбик. Үкермә, җирбит.
Бәхтияр (Ханбиккә). Хәләл дигәнең хәрәм булган түгелме соң, җирдәш? Сатып алган малыңның күз яшьләре бүтән адәм балаларының күз яшьләре кебек үк пакь.
Ханбик. Ояты юк аның, ир өеннән качып китте.
Бәхтияр. Хатын кеше оятын җуйса, ир гаепле.
Нурсолтан. Мин аның хатыны түгел.
Ханбик. Тик тор димен, тый телеңне!
Бәхтияр, тезләнгән җиреннән кинәт торып, Ханбик каршына баса. Ханбик чигенеп куя.
Бәхтияр. Курыкма, җирдәш. Сатып алган малың түшәгеңдә ничә төн йоклады?
Ханбик. Анысы сиңа нигә кирәк?
Бәхтияр. Җавабың бир!
Мортаза. Алып кайткан көнендә үк чыгып качты.
Ханбик. Син, бүкән, тик тор!
Бәхтияр. Ул мал өчен күпме тәңкә түләдең?
Ханбик. Нигә кирәк?
Бәхтияр. Җавабың бир.
Ханбик. Ун тәңкә.
Бәхтияр. Мин сиңа ун тәңкә бурычлы. Форсат чыккач түләрмен. Өеңә кайт, җирдәш. Карышма, газиз җаның ун тәңкәдән кыйммәтрәктер. Йә, хуш иттек.
Ханбик. Хатыным нишли?
Бәхтияр. РњРёРЅ сатып алгач, СѓР» СЃРёРЅРµТЈ хатының буламы?! Сөйләшергә вакытым тар, юлыңда Р±СѓР». У?Р№, ялчы, РёСЏСЂ С…СѓТ—Р°ТЈР°!
Ханбик әкрен генә чигенә дә, бераз киткәч, «Каравыл, таладылар!» дип кычкырып чыгып йөгерә. Аңа Мортаза иярә. Бәхтияр Нурсолтан янына килә.
Бәхтияр. У?леге кылган эшем яман булса, кичерә РєТЇСЂ. У?йткән СЃТЇР·Р»У™СЂРµТЈРЅРµТЈ хаклыгына, РєТЇР· яшьләреңнең пакьлегенә ышанып шулай эшләдем. Күңелемдә яман СѓР№ СЋРє.
Нурсолтан. Син кем?
Бәхтияр. «Бәхтияр» дип әйтә иде атай. «Канкай углы» дип әйтәләр иде авылдашлар. Торган урыным җир өсте, барыр юлым җир чите. Син үзең кем баласы?
Нурсолтан. Актау авылыннан. Атым – Нурсолтан. Юкәче Бигеш атлы РёСЂРЅРµТЈ хатыны идем. Ханбиккә бурычлы булды ирем. Бурычы өчен РјРёРЅРµ Р±РёСЂРґРµ. Р?рем – яхшы кеше, Ханбик явыз.
Бәхтияр. Хатынын саткан ир яхшы буламы?
Нурсолтан. Гайре чарасы булмады. Мин аңа яманлык теләмим. Рәнҗетми иде мине. Комсыз Ханбик хатыннардан туймады.
Бәхтияр. Ходай сиңа чибәрлекне мул биргән. Кайсы ир кызыкмас. Хатын-кызның ни икәнен белмәгән мин буйдак та сине күргәч…
Нурсолтан (читкә тайпылып). Алла хакы өчен…
Бәхтияр. Өрекмә, асылзат, мин җанвар түгел.
Нурсолтан. Син качкынмы?
Бәхтияр. Юк. Юлаучы.
Нурсолтан. Качкыннар күбәйде, дип сөйли ирем. Безнең авылдан да берәү, солдат хезмәтеннән качып, урманнарда көн күрә, дип сөйлиләр. Син бу якныкымы?
Бәхтияр. Ерактан.
Нурсолтан (кинәт исенә төшеп). Ай, Ханбик кешеләр җыеп монда килер.
Бәхтияр. Авылыгыз еракмы?
Нурсолтан. Авылдан чыккач ярты көн йөгердем.
Бәхтияр. Р?РЅРґРµ РЅРё эшләргә җыенасың, кай СЏРєРєР° СЋР» тотмакчы буласың? Р?СЂРµТЈ янына кайтасыңмы?
Нурсолтан. Ханбик барыбер алып китәчәк. Хәзер төннең кай вакыты?
Бәхтияр. Таң атар чак җиткәндер.
Нурсолтан. Урман артында Дүрттүбә авылы. Анда – минем әниемнең туганнары.
Бәхтияр. Ханбик аннан тапмасмы?
Нурсолтан. Яшерерләр. Мин китим. Рәхмәт сиңа, юлаучы.
Бәхтияр. Минем атым Бәхтияр.
Нурсолтан. Рәхмәт сиңа, Бәхтияр. Ходай Тәгалә юлларыңны уң итсен.
Бәхтияр. РђРјРёРЅ, юкәче Бигеш хатыны Нурсолтан. Р?лтеп куйыйм РґРёСЃУ™Рј, барыр җиремә ашыгам. Р?лтеп РєСѓР№ РґРёСЃУ™ТЈ, вакыт табармын.
Нурсолтан. Рәхмәт. Бу урманда мин адашмыйм. Ай гына батмасын. (Китә башлый да яңадан Бәхтияр янына килә.) Батыр йөрәкле, пакь күңелле ирләр беткән бу заманда син очрагач, хәсрәтләрем кимегәндәй булды. Бердәнбер байлыгым – муенымдагы мәрҗәнем. Ал шуны. Дәшми ал. (Муеныннан мәрҗәнен салып бирә.)
Бәхтияр (мәрҗәнне алып). Асылзатлар сатылган бер заманда сатылырга теләмәгән хатынга ни бүләк итим? (Киеменнән бер төймә өзеп бирә.) Ал шуны. Күңелемне гашыйк иттең.
Нурсолтан. Сөйләмә андый сүзләр. Мин – ир хатыны.
Бәхтияр. Ханбик сиңа ир түгел, үзең әйттең. Юкәче Бигеш сиңа тиң түгел – монысын мин әйттем. Хуш, асылзат! Мин мосафирны догаңнан калдырма. Хуш!
Р?кенче күренеш
1773 елның көзе. Красноуфимск тирәсендәге бер авылның базар мәйданы. Базарның кызган чагы. Сатучылар, алучылар бергә болгана. Саилчеләр хәер сорана.
– Алача, алача!.. Кемгә алача?! Ыштан итеп тексәң, ун елга чыдый, күлмәк итсәң, йөз елга түзә.
– У?Р№, знакум, падхади!.. Дарма-шарма – карабодай СЏСЂРјР°.
Василий (җирән сакаллы теләнче). Подайте, подайте!..
– Комач, комач!.. Ун тиенгә бер колач!..
– Кая тыкшынасың, әллә күзең чыкканмы?!
– Чово орёш?..
– Бирермен мин сиңа арыш…
– Кайда арыш, кемдә арыш?..
– У?С‚У™С‡ сатам, алыгыз – йомыркасыз калмас тавыгыгыз…
– Балаларым ач, хатыным ач, кызганыгыз…
– Ач хатынга ник өйләндең?..
– Авызыңны ерма, иртәгә син дә шушында утырырсың.
– У?ссәламегаләйкүм, кордаш.
– Вәгаләйкүмәссәлам. Яныңда кем?
– Башкорт адәме. Белешем. Базарга килгән, сөйләшергә теле юк.
– Кискәннәрмени?
Башкорт башын селки.
– Батырша заманындамы?
Башкорт башын селки.
– Алай икә-ән.
– Карале, кордаш, ниндидер манифис чыккан, РґРё. Р?шетмәдеңме, РєТЇСЂРјУ™РґРµТЈРјРµ?
– Р?шетмәдем, күрмәдем. РЎРёРЅ ишеттеңме, Канкайның углы кайткан, РґРё.
– Кайсы Канкай?
– Р?штуган сотнясындагы көрәшче Канкайны беләсеңдер.
– Йә-йә, углына ни булган иде?
– Кәтәни алпавытының утарына ут төртеп качкан иде.
– Йә-йә, ишеттем. Шул кайткан диме?
– Кайткан, ди. Кеше талап йөри, ди.
– Алланың биргәненә шөкер, таларлык малым юк. Манифис турында ишетмәдең инде, алайса?
– Юк. Нинди манифис ди соң?
– Яңа падишаһ килеп чыккан, ди. Татарларга җир бирәм дип әйтеп әйткән, ди.
– Булмаганны сөйләмә.
– Булган, ди, шул менә. Бөтен тирә-якта сөйлиләр.
– Ходай бирсен, илгә җиңеллек килсен.
– Яңа падишаһ булса килә инде ул, кордаш.
– Киндер мае, киндер мае!.. Кемгә кирәк киндер мае?!
Бәхтияр керә. Өсте-башы җыйнак. Базарны күзәтә.
– Агай-эне, тоз сатмыйсыңмы?
Бәхтияр. Ни дидең?
– Тозың юкмы, дим.
Бәхтияр. Патша тозны базарда саттырмый. Белмисеңмени?
– У?крен РёРЅРґРµ, кычкырма, май кап.
– Мөселман кардәшләр, балаларым, хатыным ач.
– Алача, алача! Кемгә кирәк алача?!
Алача сатучы үтеп киткәч, У?бүбәкер Теләчев керә. Мулла киеменнән. Бәхтиярны күреп, Р°ТЈР° текәлеп карап тора.
Теләчев. Бәхтияр! Син түгелме соң бу?
Бәхтияр. У?бүбәкер?..
Теләчев. Мин шул. Саумы, исәнме, Бәхтияр?! Йә Алла, сине күрмәгәнгә ничә ел! Кайларда, нишләп йөрисең?
Бәхтияр. Син әкренрәк.
Теләчев. Нигә әкрен?
Бәхтияр. Болай гына. Могтәбәр кешеләргә кычкырып сөйләү килешми. Үзең ни саулыкта?
Теләчев. Аллага шөкер!
Бәхтияр. Бу якларга ничек килеп чыктың? Ялгышмасам, Карыгый авылы моннан ат белән өч көнлек юл.
Теләчев. Хәтерлимсең Нуриәхмәт атлы шәкертне, ул да бит шушы якныкы, аның янына килдем дә базарга кереп чыгыйм дидем. Нуриәхмәт мөгаллимлек итә бит, беләсеңдер.
Бәхтияр. Белмим.
Теләчев. У?ллә аның белән дошманлаштыгызмы? РЎРёРЅРµТЈ турыда аңардан сораган идем, СѓР» РґР°, белмим, РґРёРґРµ. Кайларда СЃРѕТЈ ТЇР·РµТЈ, кем?
Бәхтияр. Син мулла булдыңмы?
Теләчев. Аллага шөкер, мәхәллә тотабыз.
Бәхтияр. Морадыңа ирешкәнсең.
Теләчев. Аллага шөкер, СѓР» кадәресе булды. Р?РЅРґРµ менә Р·СѓСЂ СЌС€ белән Р№У©СЂРёРј, Бәхтияр, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ ачып җибәрергә җыенам. Хәтереңдәме, У™Р№С‚У™ идем: укып чыгып, хәзрәтнең фатихасы белән мәхәллә ала алсам, авылымның балаларын гыйлемле РёС‚У™СЂ идем, РґРёРї СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™ идем. Аллага шөкер, РєТЇРїР»У™СЂРЅРµ хәреф танырга өйрәттем, РёРЅРґРµ РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ ачып та Т—РёР±У™СЂСЃУ™Рј, халыкка бер файдам тияр РёРґРµ. Р›У™РєРёРЅ акчам җитешми РґУ™, Зирекле хәзрәте Р±Сѓ эшемне хуплап бетерми. Мулла икәнлегеңне онытып, мужикка әйләнеп барасың, РґРё. Кара халык белән РєТЇРї аралашсаң, ТЇР·РµТЈ РґУ™ томана булырсың, РґРё. Кара халык та үзебезнең мөселман лабаса. РђТЈР° РґР° гыйлем РєРёСЂУ™Рє. Аллаһы Тәгалә каршында барыбыз РґР° тигезләр. РЎРёРЅ РЅРёС…У™Р» СЃРѕТЈ, СЃРёРЅ, Бәхтияр? Бик зиһенле РёРґРµТЈ Р±РёС‚ СЃРёРЅ.
Бәхтияр. РЎРёРЅРЅУ™РЅ уздырып булмады. У?РЅУ™ хәзер РґУ™ кара халыкны агартырга Р№У©СЂРёСЃРµТЈ. У?Р№, хыялый Р±У™РЅРґУ™! Дөньясы – төннексез кара мунча. Мичендә нәҗес СЏРЅР°, РёРґУ™РЅРЅУ™СЂРµ пычрак. Р?шеген җен-РїУ™СЂРёР»У™СЂ каравыллый. У? СЃРёРЅ Р»У™ТЇРєУ™ астына намазлык Т—У™СЏСЂРіУ™ җыенасың.
Теләчев. Ни сөйлисең син, Бәхтияр?
Бәхтияр. Шуны сөйлим, авылыңа кайт та мужиклардан алган сәдакаңа шөкрана кылып яшә. Яисә минем мәдрәсәмдә хәлфә бул.
Теләчев. Нинди мәдрәсә?
Бәхтияр. Җен-РїУ™СЂРёР»У™СЂРіУ™ В«Р?ман шарты» укытырга ниятлим. РўРёРє әлегә хәлфәләр җитешми.
Теләчев. Сүзләреңнең кинаясенә төшенмим.
Бәхтияр. Үзем РґУ™ төшенмим, У?бүбәкер мулла. Кулым зиһенемнән алда Р№У©СЂРё. РњУ™РіСЉР»ТЇРј булсын, РјРёРЅ СЃРёРЅ белгән шәкерт түгел.
Теләчев. Ничек «түгел»?
– Балаларым ач, хатыным ач.
Бәхтияр. Бар, юлыңда бул, мулла. Дога кылганда минем исемне дә телгә ал. Тик ясин чыгарга ашыкма.
Теләчев. Туктале, Бәхтияр…
Бәхтияр. Бәхтияр исеме Р±Сѓ якларда куркыныч, У?бүбәкер, кычкырып әйтмә. Зыяны ТЇР·РµТЈУ™ тияр.
Теләчев. Йа Алла, аптырашта калдырдың ласа.
Бәхтияр. Шулай, У?бүбәкер мулла, С€У™СЂРёРєС‚У™С€. Кеше берне уйлый, РґУ©РЅСЊСЏ аны икенче төрле РёС‚У™.
– Балаларым ач, хатыным ач.
Бәхтияр (теләнче янына килеп, ачу белән). Син нәрсә һаман бер сүз тукылдыйсың?
– Ач булгач нишләтим.
Бәхтияр. Үз тамагың тукмы?
– Үзем дә ач. Каян алыйм?! Җирем юк, ясак сорыйлар.
Бәхтияр. Син бирмә.
– Бирмәс идең дә – кыйныйлар.
Бәхтияр. Кыйнатма. Сиңа берне суксалар, син икене сук.
– У?стәгъфирулла. (Чигенеп утыра.)
Бәхтияр (Теләчевкә). Мулла, бармы тиенең, бир шуңа, тамагы тыгылсын.
Теләчев. Алар базарда күп булыр, Бәхтияр, барысына да тиен җиткереп булмас.
Бәхтияр. Миңа әҗәткә бир, бер очрашканда түләрмен.
Теләчев. Йа Алла, дөнья тулы хәерче. (Чапан кесәсеннән акча алып теләнчегә бирә.)
– Аллаһы Тәгалә вә…
Бәхтияр (теләнчегә). Бар, хатыныңны, балаларыңны ашат. (Теләнче киткәч.) Үкенмә, У?бүбәкер мулла, СЃРёРЅ шулар өчен РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ ачарга җыенасың түгелме СЃРѕТЈ?
Теләчев. У?ллә нишләгәнсең СЃРёРЅ, Бәхтияр.
Бәхтияр. Үзең әйттең, дөньясы тулы хәерче, дидең. Сөенерлек ни сәбәп бар. Яңа патша чыккан, ди, ниндидер манифис язган, ди, ишеткәнең юкмы? Син мулла кеше, андый нәрсәләр сезгә тиз җитә.
У?бүбәкер. Юк СЃТЇР· СѓР», СЋРє СЃТЇР·. Дөрес түгел, хак түгел. Кемдер язып тараткан. Ялган манифис.
Бәхтияр. Укыганың бармы?
У?бүбәкер. Авылга кемдер алып кайткан РёРґРµ. У?Р±Рё патшага каршы котырткан гөнаһлы СЃТЇР·Р»У™СЂ. Таларга, үтерергә кушкан.
Бәхтияр. Кемне таларга, кемне үтерергә?
Василий. Подайте, подайте, Христа ради, подайте!
Бәхтияр. Бир шуңарга бер тиен, колак төбендә акырмасын.
Теләчев. Ни сөйлисең, Бәхтияр, урыска хәер бирергә…
Бәхтияр. Урысның тамагы юкмыни?
Теләчев. Юк, юк. Үз мөселманыбызга бирдем, урыска урыс бирсен, гөнаһлы итмә.
Бәхтияр (Василийга). Подожди. (РЇРє-ягына карана РґР° үтеп баручы яхшы гына киенгән бер кешене күреп, аның каршысына чыга.) У?ссәламегаләйкем, бай.
– Вәгаләйкемәссәлам. Кем дип әйтим, танымыйм.
Бәхтияр. Күрешеп танышыйк. (Байның кулын тотып кыса, бай кычкырып РєСѓСЏ.) У?крен. Бусы баласы, мичтә ята анасы. Янчыгыңда РєТЇРїРјРµ акча бар?
– У?стәгъфирулла…
Бәхтияр. В«У?стәгъфирулла» СЃС‹ соңыннан. Янчыгыңда РєТЇРїРјРµ акча бар? У?ллә телең йоттыңмы?
– Бер тиен юк.
Бәхтияр. Синдә булмагач, кемдә булсын! Чыгар!
Бай калтырана-калтырана янчык чыгарып Бәхтиярга суза. Бәхтияр янчыкны ачып акча ала да янчыкны байга кайтарып бирә.
Р?РєРµ тиен генә алдым, Т—РёСЂРґУ™С€, ТЇРїРєУ™Р»У™РјУ™. Үземә түгел. Юлларың хәерле булсын, базарың уңсын. Тавышыңны базарда чыгарма, У©РµТЈУ™ кайткач туйганчы кычкырырсың. Базарда кычкырсаң, У©РµТЈРґУ™ кычкыра алмассың. Сау Р±СѓР».
Бай карана-карана чыгып китә. Бәхтияр Василий янына килеп тиенне бирә.
Бери!.. Уходи…
Василий акчаны алмый торгач.
РђР»!
Василий акчаны алып, Бәхтиярга карый-карый, бер читкә авыша да Бәхтиярны күзәтә.
Теләчев (тәмам аптырап төшкән). Нишләвең бу синең, Бәхтияр?! Йа Алла, йа Алла… (Чигенә-чигенә чыгып китә.)
Бәхтияр янына Василий килә.
Василий. Син кем?
Бәхтияр. Кемлегемдә ни эшең бар, юлыңда бул.
Шулчак мәйданга бер кешегә ияреп зур гына төркем чыга. Алдан килүченең кулында кәгазь.
– Укы, кычкырып укы.
Алдан килүче туктап кала.
– Җәмәгать, укый белмим. «Манифис» дип язылганын көчкә таныдым.
– Кем укый белә.
– Бир монда!
Төркем янына Бәхтияр килә. Алдан килүченең кулыннан кәгазьне тартып ала.
– Нишлисең?
Бәхтияр. Кычкырма. (Кәгазьгә күз йөртеп чыга.)
– Укый белсәң, кычкырып укы.
– Туктагыз инде, өелмәгез.
– Нәрсә өелмә, безнең дә ишетәсе килә. Укы!
Бәхтияр (әкрен генә укый башлый). «Мин, – барча аксөякләр вә гади халыкның, төрле өлкәләр вә илләрдәге җан ияләренең ирекле хөкемдары…»
– Р?шетелми.
– Кычкырып укы!
Бәхтияр (кычкырыбрак укый). «…бөтен Русиянең бөек, гали императоры Пётр Фёдорович, – үземнең падишаһ хәзрәтләрем тарафыннан расланган, махсус указымнан тикшереп белмәк вә инанмак өчен, тугры вә ихлас күңел илә торып хезмәт итмәк вә сугышмак өчен үз кулымнан вә үз телемнән ошбу бөек язуны бирдем.
Минем тарафтан олуг императордан мәрхәмәт алыгыз: казаклар вә калмыклар вә татарлар. Кайсылары миңа, император галиҗәнаплары падишаһ Пётр Фёдоровичка гаепле булган булсалар, мин государь Пётр Фёдорович бөтен гаепләрегезне кичерәм. Газиз җаны белән тугрылыклы булган кешеләр өчен, әлбәттә, ярлыкагучы булырмын – җирегезне вә суыгызны, вә байлыгыгызны, вә утыгызны, вә кырыгызны, вә агачыгызны, вә дары, вә акча, вә кургашын, вә икмәк, вә тоз, вә башкалары белән».
Арттан тавыш. РР№ ты, РіРѕРІРѕСЂРё РїРѕ-СЂСѓСЃСЃРєРё.
Бәхтияр. По-татарски написано.
Тавыш. Переводи.
Тавышлар. Укы әйдә, туктама. Урыс өчен чыккан манифест түгелдер ул. Урыс болай да начар яшәми.
– Каян беләсең?! Бөтенебезгә дә бер патша.
– Тик кенә торыгыз, укып бетерсен!
Бәхтияр (манифестны укый). «Кемдер бояр кулында вә крестьян залим кулында җәбердә булса, бу көннән минем тарафтан азат ителә, шулай ук зинданда булучы иреккә чыгарыла.
Кемнәрдер буйсынудан баш тартсалар, каршылык күрсәтсәләр, РІУ™ Р±РѕСЏСЂ, РІУ™ йанарал, РІУ™ майур, РІУ™ капитан РІУ™ башкалары – барысының башы кисүле, малы талаулы булсын. Бервакытларны алар сезне ашадылар, таладылар, минем газиз колларымны ирексез РІУ™ ихтыярсыз иттеләр, хәзер үзләрен чабыгыз, иллә РјУ™РіУ™СЂ, баш салганга кадәр. У?РіУ™СЂ РјРёТЈР° буйсынсалар, хилаф түгелдер. РњРёРЅРµ танып, тугры юлда булып, сугышкан РІУ™ хезмәт иткән кешеләргә тимәссез. Кем РґУ™ кем баш тартса, аларны асачакмын, кисәчәкмен.
Р?нанмак өчен РјРёРЅ Пётр Фёдорович ТЇР· кулымны куйдым. Пётр Өченче РґРёРіУ™РЅ исем белән».
Тавышлар. Күрсәт, кулын күрсәт.
Бәхтияр. Менә карагыз. (Манифестны баш очына күтәреп күрсәтә.)
Тавышлар. Афәрин!.. Ходай кушсын!..
Шулвакыт таланган бай белән Пристав керәләр.
– У?РЅУ™ СѓР», У™РЅУ™ шул талады.
Пристав (Бәхтияр янына килеп). Син!.. Карак! (Бәхтиярга кизәнә.)
Бәхтияр аның кулын эләктереп ала да үзенә суга. Пристав егыла. Халык гөжләп куя. Аптырап калган Пристав әкрен генә тора.
Тынлык.
Тавышлар. Кач! Кач!..
Бәхтияр халык арасына кереп чума.
Пристав. Тотыгыз! Җибәрмәгез! (Бәхтияр артыннан бармакчы була.)
Халык аның юлын бүлә.
Өченче күренеш
Екатерина II нең ял бүлмәсе. Екатерина ялгызы. Ул кемнедер көтә. Потёмкин керә. Уң күзе кара ефәк тасма белән бәйләнгән.
Екатерина (Потёмкин каршына барып). Григорий Александрович!
Потёмкин (тез чүгеп). Мәрхәмәтле анабыз, сезнең чакыруыгыз буенча көне-төне кудым, һәм менә мин сезнең каршыгызда.
Екатерина. Торыгыз, князь. (Потёмкинны култыклап торгыза.) Сезне күрүемә шатмын. Сез минем алда түгел, мин сезнең алда тезләнергә тиеш.
Потёмкин. Ни сөйлисез, мәрхәмәтле императрица?!
Екатерина. Нигә? Россия хакимәсенең алдыгызда тезләнеп торуын күрү бәхет түгелмени?
Потёмкин. Сезнең чакыруыгызны ишеткәч, мин чиктән тыш шатландым, государыня, һәм борчылдым. Сезгә кирәк булуым мине шатландырды, ә инде сугыш кырыннан чакырып алуыгыз юкка гына түгелдер дип борчылдым.
Екатерина. Сез ялгышмагансыз, генерал, сез миңа кирәк. Сез миңа бик кирәк. Григорий Александрович буларак та, генерал буларак та. Сезнең акылыгыз, сезнең көчегез миңа кирәк. Күрәсездер, сезнең кирәклегегез минем йөземә чыккан. Ябыктым, сулдым, ямьсезләндем.
Потёмкин. Сез һәрвакыттагыча гүзәл!
Екатерина. Алдашмагыз, Григорий Александрович. Т®Р· хәлемне үзем беләм. Мин – хатын-кыз. У? РєТЇРїРјРµ С…У™СЃСЂУ™С‚ кичерәм, никадәр РєУ©С‡ С‚ТЇРіУ™Рј, ничаклы авыр Р№У©Рє РєТЇС‚У™СЂУ™Рј. РўУ©СЂРєРёСЏ белән сугыш дәвам РёС‚У™, РєРЅСЏРіРёРЅР° Тараканова РґРёРіУ™РЅ бер дама үзен Пётр I РЅРµТЈ кызының кызы РґРёРї, РјУ™СЂС…ТЇРј Пётр I РЅРµ абыем РґРёРї игълан итеп, Р РѕСЃСЃРёСЏ тәхетен даулый. РЈР» хакта бөтен Европа сөйли. ТєУ™Рј шуларның барысы өстенә Р±Сѓ афәт. Р РѕСЃСЃРёСЏРЅРµТЈ көнчыгышында РЅРёР»У™СЂ эшләнгәне турында сез хәбәрдардыр РґРёРї уйлыйм.
Потёмкин. У?Р№Рµ, государыня. Бу чыннан РґР° афәт Т»У™Рј Р±РёРє куркыныч афәт.
Екатерина. Ниндидер бер казак, самозванец… Коралы юк, өйрәтелгән армиясе юк. Генерал Карны тар-мар итеп ташлады, полковник Чернышевның 2200 кешелек армиясен туздырып, үзен асып куйды. Польшада тәртип урнаштырган генерал Бибиков та әлегә куанычлы хәбәр җибәргәне юк. Самозванец Пугачёвка, аның иярченнәренә каршы сугышкан армия белән теләсә кайсы дәүләтне яулап алып булыр иде.
Потёмкин. Самозванецның көче нәрсәдә, государыня, шуны белергә кирәк.
Екатерина. Бибиков СЏР·Р°. Пугачёв ТЇР·Рµ куркыныч түгел, кара халыкның баш РєТЇС‚У™СЂТЇРµ куркыныч, РґРё. Урал заводларында фетнәчеләр, Казан губернасы бунтчылар белән шыгрым тулы. Уралдан Нижний РќРѕРІРіРѕСЂРѕРґРєР° чаклы кара халык айкала, РєРЅСЏР·СЊ. Казан губернаторы фон-Брандның язуына караганда, татарлардан җыйган сугышчылар Р№У©Р·У™СЂР»У™Рї, РјРµТЈУ™СЂР»У™Рї самозванец ягына чыгалар. Отрядларга, командаларга оешып, безгә каршы сугышалар. Аларның башлыкларына Пугачёв полковник РґУ™СЂУ™Т—У™СЃРµ Р±РёСЂУ™. Коточкыч С…У™Р» Р±Сѓ, РєРЅСЏР·СЊ. Бу РўУ©СЂРєРёСЏ белән сугыштан куркынычрак. Киңәшчем булыгыз, Григорий Александрович. РњРёРЅ сезгә ышанам. У?РіУ™СЂ сүзләрегез чын булса, сез РјРёТЈР° РіТЇР·У™Р» дисез. РЈР» гүзәллек сезнең алда. РЈР» СЏСЂРґУ™РјРіУ™ мохтаҗ.
Потёмкин. Государыня…
Екатерина. Миңа Европа алдында оят. Европада бу хакта шаулыйлар, газеталарда язалар. Бездән көләләр.
Потёмкин. Тынычланыгыз, государыня.
Екатерина. Европа бу хәлне аңламый. Бу тарихта беренче мәртәбә. Бунтлар элек тә булган. Ләкин бу – акыл белән уйланган бунт. Самозванец үзен «патша» ди. Ул патшаның үз дәүләте бар. Ул дәүләтнең халкы аңа ышана, аңа табына. Чөнки ул патша кара халыкка безгә караганда күбрәк нәрсә вәгъдә итә. Пугачёв берәү – башлары меңәү. Пугачёв үзе Дон казагы, ә иярченнәре кемнәр? Йөз меңләгән руслар, татарлар, башкортлар һәм башка халыклар. Алар бердәм. Алар бердәм булып тәхет өстенә киләләр.
Потёмкин. Р?СЂС‚У™РіУ™ ТЇРє С…У™СЂР±Рё коллегияне җыярга РєРёСЂУ™Рє, государыня. У?РіУ™СЂ сез РјРёТЈР° ышанасыз икән…
Екатерина. Мин сезгә ышанам, Григорий. Каты куллы булуыгыз өчен мин сезне ачуланмам. Мин үзем, беләсез, табигатем белән нечкә күңелле… (Кинәт Потёмкинга төбәлеп карап.) Ышанмыйсызмы?
Потёмкин. Аллам сакласын!
Екатерина. У?РјРјР° РјРёРЅ мәрхәмәтсез РґУ™ була алам. Бу очракта сезнең РґУ™ мәрхәмәтсез булуыгызны телим. Минем империямдәге агачларның РёСЃУ™Р±Рµ-хисабы СЋРє. РљРёСЂУ™Рє икән – барысын РґР° кисеп дар агачлары ясагыз. Һәрбер хәшәрәткә – унар дар агачы. Далаларда, юлларда дар агачларыннан урманнар калкып чыксын. Сезнең исемне ишеткән Т»У™СЂ хәшәрәтнең куркудан Р№У©СЂУ™РіРµ ярылсын. ТєУ™Рј сез Р±ТЇР»У™РєРЅРµТЈ зурысына лаек булырсыз.
Потёмкин. Мин шат, государыня.
Екатерина. У? РјРёРЅ сезне сагындым, Григорий Александрович… РљУ©РЅСЊСЏРє кояшы сезгә килешкән. Сез мәһабәт.
Потёмкин. Государыня…
Екатерина. Тыңлыйм, сөеклем.
Потёмкин. Чит илләрдән килгән илчеләргә әйтергә кирәк, газеталарында бунт турында азрак язсыннар. Үзләренең вазифаларын гына үтәсеннәр. Россия эшенә тыкшынмасыннар. Үзебезнең чиребезне үзебез дәваларбыз.
Екатерина. Аңлаешсыз кешеләр сез руслар. Үзегезне бөек милләт РґРёРї атарга яратасыз. У? шул «бөек милләт», вәхшиләр белән кулга-РєСѓР» тотынып, ниндидер бер каракны патша РґРёРї танып, Р±СѓРЅС‚ чыгара. Бу ТЇР·Рµ вәхшилек. Вәхшиләр белән вәхшиләр генә РґСѓСЃ була ала. Рћ, СЋСѓ-СѓРє! Р РѕСЃСЃРёСЏРЅРµ вәхшиләрдән арындырыр өчен РјРµТЈ еллар вакыт РєРёСЂУ™Рє. Милли горурлыгыгызга кагылган булсам, гафу итегез, РєРЅСЏР·СЊ.
Потёмкин. Сез хаклы, сез, әлбәттә, хаклы. Бу бунтның яманлыгы, куркыныч булуы да шунда. Ышаныгыз, государыня, Россияне фетнәчеләрдән арындыруны рус офицерлары озакка сузмаслар, вәхшиләр белән кылыч һәм камчы телендә сөйләшерләр.
Дүртенче күренеш
Сәхнәдә – җәза отрядының дистәләгән солдаты. Сәхнәне аркылыга бүлеп тезелешеп басканнар да каршыларында яткан кешеләрне камчы белән суктыралар. Прожектор уты яктысында камчыларның уйнаганы гына күренә. Камчылар чыжлавыннан башка тавыш юк. Бер офицер кылычы белән дирижёрлык итә. Сәхнәгәашыгып Теләчев керә, офицер янына килә.
Теләчев. Офицер хәзрәтләре!..
Офицер аны ишетми, кылыч белән селтәнүен дәвам итә.
Офицер хәзрәтләре!..
Офицер (селтәнүен дәвам итеп, Теләчевкә карый). Ни әйтергә телисез, мулла?
Теләчев. Ярамый болай, килешми. Мин сезгә әйттем, бу авылда фетнәчеләр юк. Гаепсез халыкны нигә кыерсытасыз?
Офицер. Кара халыкның бер мәкале бар, мулла: «Чүлмәк сатучы малайны чүлмәкне ватудан элек кыйнарга кирәк, чүлмәк ватылгач, кыйнауда ни мәгънә».
Теләчев. Зинһар, туктатыгыз. Кыйналган кеше үзенең ни өчен кыйналуын белергә тиеш.
Офицер. Сез аларга аңлатырсыз.
Теләчев. Сәбәпсезгә кыйналган кеше явызлана, усаллана.
Офицер. Читкәрәк китегез, мулла. Кылычка якын тормагыз. Тимер сузыла, беләсездер.
Теләчев (читкәрәк китеп). Йа Хода! Нинди дөнья бу, нинди дөнья?! Нигә бу чаклы кансыз бу адәм балалары?! Шушы киң җиһанга нигә сыешмыйлар? Кыямәт көне җиткәнне дә көтмичә, җир өстендә мәхшәр ясыйлар.
Атлар чапкан, кычкырган тавышларны ишетеп туктап кала. Офицер да кылычын селтәүдән туктый, солдатлар кулында камчылар күтәрелгән килеш кала. Тавышлар якыная. Ут сүнә. Ут янганда, сәхнәдә Теләчевтән башка беркем юк. Ул әүвәлге хәлендә басып тора.
Бәхтияр керә.
Бәхтияр (Теләчевне күреп). У?ссәламегаләйкем, мулла.
Теләчев. У??
Бәхтияр. У?ссәламегаләйкем, РґРёРј.
Теләчев. Кит!.. Кит!..
Бәхтияр. Онытып өлгердеңме? Мин бу, Канкай углы Бәхтияр! Кунак ит – килдем.
Теләчев. Монда сиңа хәтле дә кунаклар булды. Барысы да синең аркада.
Бәхтияр. Ничек минем аркада?
Теләчев. Р?семең тирә-СЏРєРєР° таралган, ТЇР·РµТЈРЅРµТЈ башкисәр булуың җитмәгән, кара халыкны котыртасың. РЎРёРЅРµТЈ аркада халык кыйнала.
Бәхтияр. У? СЃРёРЅ РЅРёРіУ™ кыйнатасың? Т®Р· мәхәлләңнең халкы, яклар РёРґРµТЈ.
Теләчев. Кит, явыз! Кит, башкисәр!
Бәхтияр. РЎРёРЅ алай Р№У©СЂУ™РєР»У™РЅРјУ™, У?бүбәкер мулла. РњРёРЅ явыз РґР°, башкисәр РґУ™ түгелмен. Без олуг импиратыр әгъзам падишаһ Питыр Фидрувич хәзрәтләренә хезмәт кылучы палкавай старшина Бәхтияр Канкай булабыз. Ышанмасаң, Питыр Фидрувич хәзрәтләренең ТЇР· кулыннан бирелгән указын РєТЇСЂУ™ аласың. РђРЅРґР° язылган, палкавай старшина Бәхтияр Канкай диелгән, олуг импиратыр хәзрәтләренә баш салган төрле җенесле халайыкларны алып бергә йөрергә, диелгән.
Теләчев. Халык кемгә баш салырга белми. Бер илдә ике падишаһ, кайсына баш салсын.
Бәхтияр. Белә. Халыкның үз патшасы бар. Ул – олуг импиратыр Питыр Фидрувич хәзрәтләре. Халык телендә аның исеме генә.
Теләчев. Без әлегә У?Р±Рё патша Екатерина хәзрәтләрен падишаһ РґРёРї беләбез.
Бәхтияр. У?Р±Рё патша – сатлык патша. РЈР» боярларга сатылган. Питыр Фидрувич – яхшы патша. РЈР» кара халыкны яклый. Хәер, СЃРёРЅ Р±РёС‚ кара халык түгел, СЃРёРЅ аларны агартучы. Кара халыкны Т—РёСЂРіУ™ салып суктырганда, СЃРёРЅ сөенеп торгансың.
Теләчев. Яла ягасың, нахак сөйлисең. Аллаһы Тәгалә, мәхәллә халкы шаһит…
Бәхтияр. Р?шеттем: гаебең СЋРє. Гаебең булса, РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ белән сөйләшеп тормас идем. Сезнең йөзбашыгыз гаепле булгач, башсыз килеш агач ботагында эленеп тора.
Теләчев. Сөйләп торма, кансызлыгың дан алган.
Бәхтияр. Кансызларга кансыз булачакмын. Р?мпиратыр Питыр Фидрувич хәзрәтләренең әмерен җиренә җиткерү юлында кем РґУ™ кем каршылык кыла – аямаячакмын. Минем атаемны кызганмадылар, таладылар, җиреннән кудылар. РњРёРЅ СѓР» талаучының утарын яндырдым. Качтым, нужа чиктем, бәгырем катты, төннәрен юлбасарлыкта йөрдем. Р?РЅРґРµ РєУ©РЅ килде. Үзебезнең падишабыз РёСЃУ™РЅ калган. РЈР» безгә Т—РёСЂ-СЃСѓ Р±РёСЂУ™, С‚ТЇР»У™ТЇР»У™СЂРґУ™РЅ коткара.
Теләчев. Кан тәме сеңгән җир, кан төсе иңгән су!.. Йа Хода, балаларыбыз канына җыйган ризыклары белән, эчкән сулары белән кеше каны керә. Алардан ни мәрхәмәт көтмәк кирәк.
Бәхтияр. РЎРёРЅ белгәнне РјРёРЅ РґУ™ беләм, У?бүбәкер Теләч углы. Кылыч булган Т—РёСЂРґУ™ кан түгелә. Р›У™РєРёРЅ СѓР» кан РёР·РіРµ СЌС€ өчен түгелә. РЎРёТЈР° РґР° сүзем шул: изгелек кыласың килсә, РјРёТЈР° кушыл.
Теләчев. Йа Хода!..
Бәхтияр. РњРёРЅ беләм, СЃРёРЅРµТЈ күңелең РјУ™РіСЉСЂРёС„У™С‚ юлында. Кулларың кылыч түгел, әфтияк тотарга У©Р№СЂУ™РЅРіУ™РЅРЅУ™СЂ. РњРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ кулыңа кылыч Р±РёСЂРјУ™Рј. РњРёТЈР° СЃРёРЅРµТЈ гыйлемең РєРёСЂУ™Рє. Писарем булырсың. Минем командада илле РґРёСЃС‚У™ кеше. Р?лле РґРёСЃС‚У™ Р±РёРє кечкенә сан. Халыкны РєТЇР±СЂУ™Рє җыйнау өчен аларга С…У™Р±У™СЂ салу РєРёСЂУ™Рє. РЎРёРЅ С…У™Р±У™СЂ язарсың. Халык С…У™Р±У™СЂ РєУ©С‚У™. Р?мпиратыр Питыр Фидрувич хәзрәтләренә рапорт СЏР·Сѓ эше РґУ™ СЃРёРЅРґУ™ булыр. Татарлардан падишаһка килгән рапорт надан РєСѓР» белән язылса, ояты безгә булыр. Муллалыгыңны куеп торырсың. У?РіСЉР·У™Рј падишаһыбыз ТЇР· тәхетенә РєРёСЂРµ кайткач, СѓР» СЃРёТЈР° мәхәлләнең яхшысын бирер, РјУ™РґСЂУ™СЃУ™ТЈРЅРµ ачарга акчаны РґР° кызганмас.
Теләчев. Йа Алла, ни сөйләвең…
Бәхтияр. Төрле халыклар безгә үзе теләп килә. Син дә үзең теләп риза булсаң, мең шөкер. Риза булмасаң, рәнҗемә. Баш салмаганнарны баш салдырганда төрле хәлләр була.
Теләчев. Гөнаһлы бәндә, гөнаһларың болай да күп, гөнаһ җыйма…
Бәхтияр. РњРёРЅ Р±У™РЅРґУ™ түгел – кеше. Минем гөнаһларымны РґР° СЃРёРЅ санама, җавабын үзем бирермен. РЎРёРЅ ризамы, шуны У™Р№С‚. РњРёРЅ РёРєРµ СЃУ©Р№Р»У™РјРёРј, У?бүбәкер мулла.
Ашыгып, Василий керә.
Василий. Полковник! Бер отряд килеп чыкты. Башлыклары сине эзли.
Бәхтияр. Монда алып кил. (Василий чыгып киткәч.)
Таныдыңмы үзен? Син тиенеңне кызганган теләнче. Мине эзләп табып, аягыма егылды. Сугышканда берүзе ун кешегә тора.
Абдулла Мостаев керә.
Мостаев. Миңа палковой старшина Бәхтияр Канкай углы кирәк.
Бәхтияр. Без булабыз.
Мостаев (Бәхтиярны танып). Юлаучы?! Мосафир! Менә Ходаның рәхмәте! (Күрешергә кулын суза.)
Бәхтияр (күрешкәч). Кичерә күр, туган, сине таный алмыйм.
Мостаев. Абдулла мин, Мостай углы. Хәтереңдәме? Урманда… Лашманчылар… Син безнең янга туктадың. Шәрифҗанның балтасын алдың.
Бәхтияр. Урман хәтеремдә, ләкин синең йөзне хәтерләмим, кичер. Йә? Бу якларга ничек килеп чыктың?
Мостаев. «Яңа патша» дигән сүз дөрес булды бит. Без дә яуга чыктык. Баштарак Мамадыш янында пулкувник Мәсәгут Гумәров командасында йөрдем. Ул җиңелгәч, качып котылдым. Лашманчыларны җыйдым да бу якларга юл тоттым. Патшабыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре Урал ягында, диделәр.
Бәхтияр. Отрядыңда ничә кеше?
Мостаев. Р?РєРµ Р№У©Р·РґУ™РЅ артык. У?РіУ™СЂ мәслихәт күрсәгез, СЃРёТЈР° кушылыр идек. РЎРёРЅРµТЈ отрядыңның даны еракта Р№У©СЂРё.
Бәхтияр. Р?шетәсеңме, У?бүбәкер Теләч углы?!
Бишенче күренеш
1774 елның язы. Бәхтияр отрядының лагере. Төн. Бәхтияр белән Теләчев керәләр. Аларга каршы Василий килә. Үтеп китә.
Бәхтияр. Бәчели! (Василий туктагач.) Биргән сәламеңне ишетмәдем.
Василий. Кичер, полковник, күрмәдем. Үземне үзем сүгеп бара идем.
Бәхтияр. Ни өчен?
Василий. У?леге РґУ™ баягы ТЇР·РµТЈ беләсең. Анасының Т—РёРґРµ бабасын… Шушы башың белән кулыңны сузып теләнеп Р№У©СЂ, имеш, У™?
Бәхтияр. Үтте бит ул чакларың, хәзер теләнмисең.
Василий. Юк, үтмәде, өч ел теләнгәнемнең үчен алып бетермәдем әле. Питербургка җитеп, Катьканың бугазын чәйнисем бар.
Бәхтияр. Син сактамы, Бәчели?
Василий. Сакта. Мин сакта вакытта шикләнмә, полковник. Килеп карасыннар Катька караклары, аналарының җиде бабаларының әбиләрен… ат итеп җигәрмен… (Китә.)
У?бүбәкер. Йа РҐРѕРґР°! Җанвар Р±РёС‚ Р±Сѓ.
Бәхтияр. Җанвар, У?бүбәкер. Р‘ТЇСЂРµ! Сарык чакларын РёСЃРєУ™ төшереп, сүгенеп Р№У©СЂРё.
У?бүбәкер. Бүре… Бүреләргә каршы бүреләр. РђРґУ™Рј балалары кайда? (Җыр ишетеп туктап кала.)
Агачка сөялгән Ертык чикмәнле сугышчы җырлый.
Хура в™рман кашлать, каш-каш кашлать,
Тав™лл™ љил килсе тухсассан,
Хура хал™х шавлать, шав-шав шавлать
Р?рекленсе кана пурнастан.
Бәхтияр белән Теләчев җырлаучы янына киләләр.
Бәхтияр. Җырың кайсы телдә, җирдәш?
Ертык чикмән. Үзебезнең телебездә, полковник.
Бәхтияр. Телең кайсы халыкныкы?
Ертык чикмән. Чуваш булабыз, полковник.
Бәхтияр. Җырыңның мәгънәсе ни?
Ертык чикмән. Урман турында. Давыл килсә, кара урман шаулый, ирек даулап, кара халык шаулый.
Бәхтияр. Кешеләр кайда РґРёРіУ™РЅ РёРґРµТЈ, У?бүбәкер. РљТЇСЂРґРµТЈРјРµ? Моңнары, телләре бар. Төрле халыкларның телләре төрле, уйлары бер… Кара урман шаулый…
Кара да гынай урман, караңгы төн,
Яхшы атлар кирәк лә үтәргә.
Карурманны чыккан чакта
Кисеп алдым пар каен…
Аерылмаек, дускаем.
Заманалар авыр, еллар ябык,
Дус-иш кирәк гомер итәргә…
Дус-РёС€ РєРёСЂУ™Рє, У?бүбәкер. Авылыңнан алып киткәнемә айдан ашты. Карышмыйча хезмәтеңне кылдың. Карадың, РєТЇСЂРґРµТЈ. Күңелеңне ачар чак җитте. РљРёС‚У™СЂРіУ™РјРµ, калыргамы ниятең? РљРёС‚У™Рј дисәң – тотмыйм. У?Р№С‚ СЃТЇР·РµТЈРЅРµ.
Теләчев. Сүзем шул: СЃРёРЅ кыю кеше, Бәхтияр. Анысы яхшы. У?РјРјР° шунысы яман: СЃРёРЅ аяусыз, усал.
Бәхтияр. Бөтен кеше синең кебек юаш булса, яхшы булыр иде дә, усаллар күп. Усалларга усал мин.
Теләчев. Кеше аяусыз булырга тиеш түгел. Кеше мәрхәмәтле булырга тиеш. Сиңа гозерем шул: мин яныңда булганда, усаллык кылма. Бүре булма. Күңелемнең катылануын теләмим.
Бәхтияр. Бу сүзләрең белән ни әйтергә уйладың? Минем белән калырга теләвеңне белдердеңме?
Теләчев. Хәерле булсын… Син ниндидер указ язарга дигән идең.
Бәхтияр (Теләчев каршына тезләнеп). У?бүбәкер! Димәк, СЃРёРЅ каласың?! Т®Р·РµТЈ теләп? Бу яхшылыгыңны РјУ™ТЈРіРµ онытмам. РЎРёРЅ РјРёРЅРµ аңладың. РЎТЇР· Р±РёСЂУ™Рј, РІУ™РіСЉРґУ™, СЃРёРЅРµТЈ күңелеңне рәнҗетмәм. (РўРёР· генә сикереп торып.) У? указ мондый булачак. У?Р±Рё патша каракларыннан арынган Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™РіРµ сотникларга, старшиналарга! Т®Р· хәлләре турында, шунда яшәүче халыкларның хәле турында безгә рапурт язып торсыннар. У?РіУ™СЂ РґУ™ РјУ™РіУ™СЂ халыкны кысу хакында яман С…У™Р±У™СЂ ишетсәк, бездән РґУ™, падишаһымыздан РґР° РјУ™СЂС…У™РјУ™С‚ булмаячак.
Атлар чапкан тавыш ишетелә. Бер сугышчы керә.
Сугышчы. Пулкувник агай, гулувный атаман Белобарудов килә.
Ул арада Белобородов үзе дә керә. Бәхтияр аңа каршы бара.
Белобородов. Пикетларың оста куелган, полковник. Хәтта мин үзем сокландым. (Теләчевкә күрсәтеп.) Бу кем?
Бәхтияр. РЇТЈР° писер. Теләч углы У?бүбәкер.
Белобородов (Теләчевкә). Бөек государьга турылыклы хезмәт итүегезне телим. (Бәхтиярга.) Мин ашыгам, Бәхтияр. Сине күреп китәр өчен юлымнан борылдым, командам юлын дәвам итә.
Бәхтияр. Юлыгыз кая?
Белобородов. Бөек государь Магнитныйда. Ул үзенә кушылырга боера.
Бәхтияр. Бөек падишаһны күрү бәхетенә ирешер көннәр килеп җиттемени, атаман?
Белобородов. РњРёТЈР° шулай, СЃРёТЈР° РёСЂС‚У™СЂУ™Рє. Минем уйлавымча, государьның юлы Казан У©СЏР·Рµ аркылы РњУ™СЃРєУ™ТЇРіУ™. РЎРёТЈР° РєТЇР±СЂУ™Рє гаскәр җыйнарга РєРёСЂУ™Рє. РњРёРЅ уйлыйм, У™РіУ™СЂ государь Казанга СЋР» алса, СЃРёТЈР° РґР° гаскәрең белән Казан өязенә чыгу өчен әмер булыр. Бу якларда бригадир Салават Юлаев белән Канзафар Усаев кала. Р?шеттеңме, Канзафар Усаев та бөек государьның боерыгы белән бригадир чины алды. Р?СЃУ™РЅ Р±СѓР», Бәхтияр, озакламый күрешергә язсын.
Бәхтияр. Юлларың СѓТЈ булсын, атаман. (Белобородов чыгып киткәч.) Р?шеттеңме, У?бүбәкер. Бөек падишаһыбыз Казанга СЋР» тота. Без РґУ™ Казан өязенә СЋР» алабыз. Казанны РєТЇСЂУ™СЃРµ көннәребез бар, Казаннан – РњУ™СЃРєУ™ТЇ якын.
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Алтынчы күренеш
Ханбикнең У©Рµ. Чылбыр белән богауланган Нурсолтан. Р?шек ачыла, анда Мортаза күренә.
Мортаза. Нурсолтан… (Нурсолтан эндәшмәгәч, өй эченә үтә.) Нурсолтан… Син мине ачуланма, Нурсолтан. Минем бер мыскал да гаебем юк. Мин дә синең хөкемеңдә, йортым-җирем, яклардай кешем юк. Син үзең дә гаепле, Бигеш өенә кайтмаска иде, Дүрттүбәдә качып ятарга иде.
Нурсолтан. Яңа патшаның әтрәтләре бу якка килеп чыккач, Ханбик авылдан качкан, диделәр. Шуны ишеткәч кайттым.
Мортаза. Качкан иде шул. Отряд башлыгы Мухай Сәгыйтов эзләде, таба алмады. Отряд җиңелгәч, яңадан кайтты Ханбик. Бөтен ачуын миннән алды. Камчы белән суктырды.
Нурсолтан. Р?кебезнең РґУ™ язмышыбыз кара. РЎРёРЅ РґУ™ мәхлук, РјРёРЅ РґУ™ мескен. Нишлим, Ходай хатын-кыз итеп яраткан. Р?СЂ затыннан булсам, СЃРёРЅРµТЈ кебек мәхлук булмас идем.
Мортаза. Нишләр идең, Нурсолтан? Бигеш абый да ир кеше, ул да бернишли алмый.
Нурсолтан. Алмый шул, бернишли алмый. Каһәр суккан язмыш.
Мортаза. РЈР» хәтле кайгырмыйк әле, Нурсолтан. РҐУ™Р±У™СЂР»У™СЂ Р№У©СЂРё. «Питыр Фидрувич РґРёРіУ™РЅ патша җиңелгән» РґРёРіУ™РЅ СЃТЇР· ялган, РґРё. РЈР» тагын СЏСѓРіР° күтәрелгән. У?герҗе, РўРёСЂСЃУ™ якларына Бәхтияр атлы кеше килеп чыккан, падишаһның пулкувнигы, РґРё, янында Р·СѓСЂ гаскәре, РґРё.
Нурсолтан. Кем дидең?
Мортаза. Бәхтияр дигән кеше, ди, байларны кыра, ди.
Нурсолтан. Чын микән, дөрес микән, Мортаза?!
Мортаза. Дөрестер. Сизеп торам, Ханбик тагын качып китәргә җыена. Тарантасны майлап куярга кушып, ашыгып чыгып китте.
Нурсолтан. Еракка китте микән?
Мортаза. Белмим. Нигә алай сорадың, Нурсолтан?
Нурсолтан. Атларны Т—РёРє, Мортаза. Ханбик кайтып өлгергәнче… Аңлыйсыңмы? РњРёРЅРµ чылбырдан ычкындыр. У?герҗе ерак түгел. Р?шетәсеңме, Мортаза?! У?герҗе ерак түгел! РЎРёРЅ егет кеше Р±РёС‚, Мортаза!
Ашыгып, Ханбик керә.
Ханбик (Мортазага). Син, йолкыш, монда нишлисең?
Мортаза (Нурсолтанга ымлап). Аны саклыйм.
Ханбик. Бар, тиз атларны җик.
Мортаза. Кая барабыз?
Ханбик. Кушканны эшлә.
Мортаза чыгып киткәч, Нурсолтан янына килә, Нурсолтан читкә поса.
Ханбик. Кара-кара күзләрен, оятсыз. Нигә качмыйсың, ә, нигә качмыйсың? Җир тишегеннән эзләп табармын. Шунда бәйләнгән килеш, коры сөяккә калдырырмын, оятсыз. Гомердә булмаганны кыланып мине адәм рисваена калдыруың өчен җелегеңне корытырмын. (Чылбырдан тартып, Нурсолтанны үзенә таба китерә.)
Нурсолтан (кычкырып). Бәхти-я-әр!..
Ханбик. РќРё РґРёСЃРµТЈ?.. Кем РґРёРґРµТЈ?.. Кем СѓР» Бәхтияр? РЎРёТЈР° аны кем әйтте? У?Р№С‚, юлбасар турында кемнән ишеттең?! (РўРёР· генә ишеккә бара, ишекне ачып кычкыра.) Мортаза!
Мортаза керә.
РЎРёРЅ СЃУ©Р№Р»У™РґРµТЈРјРµ?
Мортаза. Нәрсәне, Ханбик агай?
Ханбик. Бәхтияр дигән исемне беләсеңме?
Мортаза. Кем дидең, Ханбик агай?
Ханбик. Бәхтияр.
Мортаза. Бәхтияр, Бәхтияр… Белмим, Ханбик агай.
Ханбик. Җиктеңме атларны?
Мортаза. Юк әле.
Ханбик. Тиз бул! (Мортаза чыгып киткәч.) Син, оятсыз, әле богаулы килеш әллә ниләр ишетеп… Күрсәтермен мин сиңа «Бәхтияр».
Чылбырны СЃУ™РєРµ йөзлегеннән суырып алып, Нурсолтанны ишеккә таба СЃУ©Р№СЂРё. Шулчак тышта атлар чапкан тавыш, шау-шу, Мортазаның кычкырганы ишетелә. Ханбик С‚У™СЂУ™Р·У™РіУ™ ташлана. РђРЅРґР° кемнедер танып алып, сәкедән шуып С‚У©С€У™, СЃУ™РєРµ астына үрмәли. Р?шектән Бәхтияр, Мортаза керәләр.
Мортаза. Мин сине танып алдым, агай, мин сине шунда ук танып алдым. Минем гаебем юк.
Бәхтияр (читкә поскан Нурсолтан янына килеп карап тора). Нурсолтанмы?
Нурсолтан эндәшми.
Син ич бу, Нурсолтан. Таныйсыңмы мине? Нигә дәшмисең? (Мортазага.) Аңа ни булган?
Мортаза. Белмим, агай, Ханбик…
Бәхтияр. Кайда Ханбик?
Мортаза. Белмим, агай. РњРѕРЅРґР° калган РёРґРµ. Чыкканы күренмәде. (РР·Р»У™РЅУ™. РЎУ™РєРµ астындагы Ханбикне күреп читкә сикерә.) РЈР» анда.
Бәхтияр (сәке астына карап). Ханбик, чык!
Ханбик сәке астыннан чыккач.
У?ссәламегаләйкем, Ханбик. Язмыш безне тагын кавыштырды. Таныйсыңмы? (Мортазага.) РЎРёРЅ РјРѕРЅРґР° тор. У?РіУ™СЂ РґУ™ мәгәр… Ботыңнан асып куярмын. (Телсез калган Ханбикне СЃУ©Р№СЂУ™Рї чыгып РєРёС‚У™.)
Мортаза. У?ллә танымадыңмы, Нурсолтан? Хәтерлисеңме, РёСЃРµТЈРґУ™РјРµ?
Нурсолтан бер сүз эндәшми. Тәрәзә янына бара, урамга карый. Ханбикнең ачы итеп кычкырганы ишетелә. Нурсолтан тагын өй почмагына сыена. Бәхтияр керә.
Мортаза. Агай, мине үзеңә ал.
Бәхтияр (Мортазага игътибар итмичә, Нурсолтан янына бара). Курыкма, Нурсолтан. Ханбик юк. Таныдыңмы инде мине? (Куеныннан Нурсолтан бүләк иткән мәрҗәнне чыгарып.) Бу – синең бүләгең, Нурсолтан, нигә син дәшмисең? Курыкма, син иректә. Мин – импиратыр Питыр Фидрувичның пулкувнигы. Кара халыкны талаучыларга каршы яу чыктым.
Нурсолтан. Кулларымны ычкындыр.
Бәхтияр. (Нурсолтанның кулларыннан чылбырны алып). Ханбик ничек эзләп тапты?
Нурсолтан. Фәрештәләр хәбәр иттеме сиңа? Мең рәхмәтләр сиңа, изге кеше.
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Җиденче күренеш
Ханбикнең У©Рµ. РЎУ™РєРµ өстендә – Бәхтияр Канкаев, У?бүбәкер Теләчев, Абдулла Мостаев.
Бәхтияр. Бер урында озак торып симерәбез түгелме, җәмәгать?
Мостаев. Гаскәр җыябыз, Бәхтияр. Бу – зур эш, падишаһымызга олуг армия кирәк.
Бәхтияр. РЎРёРЅ, Абдулла, һәрчак РјРёТЈР° каршы СЃУ©Р№Р»У™СЂРіУ™ яратасың. Падишаһымызның РјРёТЈР° атап язган указын РјРёРЅ РґУ™ укыдым, олуг армия җыю турындагы фикерне әйтеп падишаһка үзем рапорт язганымны онытмадым. РњРёРЅ СѓР» хакта әйтмим. Җыелган армия РЅРё РґУ™ булса эшләргә тиеш. У?РіУ™СЂ армия эшсез торса, СѓР» бозыла. Падишаһка кеше саны РєРёСЂУ™РєРјРё, сугыша белә торган гаскәр РєРёСЂУ™Рє. Сугышырга кеше сугышып кына У©Р№СЂУ™РЅУ™. (Теләчевкә.) Тагын РєТЇРїРјРµ кеше килде?
Теләчев (кәгазьгә карап укый). Пашкино авылыннан 2 кеше, Р?ванайдан 6 кеше, Мишәбаштан 5, РЁСѓРјР±СѓС‚ аракы заводыннан 15, Катмыштан 11, Кече Шөннән…
Бәхтияр. Син миңа җәмгысын әйт.
Теләчев. Җәмгысы буладыр 380 кеше.
Бәхтияр. Аз.
Теләчев. Пудпулкувник Рахманкулдан хәбәр килеп җитмәде.
Бәхтияр. Рахманкулга әйтеп яз, хәбәрен җибәреп торсын, аның кайда, нишләп йөргәнен без белергә тиеш. Сиңа, Абдулла, кечкенә команда алып, Кама аръягына кичәргә кирәк булыр. Үзеңә отрядны шунда җыйнап, кичүләрне күзәтчелеккә алырсың. Падишамызның Казанга бара торган юлын ворлар отряды бүлмәсен.
Мостаев. Бүген үк китәргәме?
Бәхтияр. Бүген үк түгел, хәзер үк.
Мостаев. Баш өсте. (Урыныннан тора.)
Бәхтияр. Отрядыңда тәртип булырга тиеш, онытма.
Мостаев. Син мине рәнҗетәсең, Бәхтияр. Мин дә бит пудпулкувник чинын йөртәм.
Бәхтияр. Син – пудпулкувник. Мин – өлкән пудпулкувник… Р™У™, чиннар бүлешмик. Т®РїРєУ™Р»У™РјУ™. Уртак эштә ТЇРїРєУ™Р»У™ТЇ булмаска тиеш. РљРёСЃУ™С‚ТЇРЅРµТЈ зыяны тимәс. Т®Р·РµТЈ белән РёТЈ ышанычлы кешеләреңне ал. Сау Р±СѓР», Абдулла. Р?сәнлектә күрешергә язсын.
Мостаев. Амин. Атна-ун көннән хәбәр җибәрермен.
Мортаза килеп керә.
Мортаза. Бәхтияр агай…
Бәхтияр. Нәрсә, Мортаза, тагын рәхмәт укырга кердеңме?
Мортаза. Юк, Бәхтияр агай.
Бәхтияр. Мин сиңа Бәхтияр агай түгел, пулкувник хәзрәтләре. Төшендеңме?
Мортаза. Төшендем, Бәхтияр агай… Анда бер мулла килгән. Сине эзли.
Бәхтияр. Бар, әйт, керсен.
Мостаев. Мин китим.
Бәхтияр. Ашыкма, күрик, нинди мулла икән.
Чапан-чалмадан мулла керә.
Мулла. У?ссәламегаләйкем!
Бәхтияр. Вәгаләйкемәссәлам, хәзрәт. Түргә үтегез.
Мулла (түргә узып). Безгә Бәхтияр атлы кеше кирәк иде, шушы өйдә, диделәр.
Бәхтияр. Ул кеше без булабыз, хәзрәт. Ни йомыш?
Мулла. Йомышны әйтер алдыннан утырып дога кылыйк. (Дога кылганнан соң, Теләчев белән Мостаевка күрсәтеп.) Боларны кемнәр дип белик?
Бәхтияр. Монысы – У?бүбәкер РґРёРіУ™РЅ кеше, монысының исеме – Абдулла.
Мулла. Бәрәкалла. Мөселманнардыр, шәт. Юкса безгә әйткәннәр иде: Бәхтияр үз янында кяферләрне йөртә, дигәннәр иде.
Бәхтияр. Алары да күп, хәзрәт. Дөнья булгач бергә йөрергә туры килә. Без бит мәчеттә утырмыйбыз.
Мулла. Шулаен шулайдыр да, зур гөнаһ бит.
Бәхтияр. Нишләмәк кирәк, хәзрәт. Мөселманнарга да, кяферләргә дә бер Алла. Гөнаһ булса, җавабын теге дөньяда бирербез. Йомышыгызны әйтегез, хәзрәт.
Мулла. Кяфер СЃТЇР·Р»У™СЂ СЃУ©Р№Р»У™РјУ™, кем, Бәхтияр. Р?шетүемчә, ТЇР·РµТЈ укымышлы кеше.
Бәхтияр. Аллага шөкер. РљРѕСЂСЉУ™РЅ-хафиз булмасак та, ипилек-тозлык беләбез. Йомышыгызны әйтмәдегез, С…У™Р·СЂУ™С‚. У?ллә рәнҗеттеләрме үзегезне?
Мулла. Рәнҗедем, Бәхтияр. Үзем өчен түгел, синең өчен, Бәхтияр улым. Үзең яшь кеше икән. Мөселман балаларының адашып йөрүенә, кяфергә ияреп, динебезне мыскыл итеп йөрүегезгә рәнҗедем.
Бәхтияр. Төшендеребрәк сөйләгез, хәзрәт. Кяфер дигәнегез кем?
Мулла. Ырынбур ягыннан чыккан юлбасар.
Бәхтияр. Падишаһымыз әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләрен әйтәсезме, хәзрәт?
Мулла. Падишаһ түгел ул – мәлгунь. Безнең падишаһымыз берәү генә. Ул – У?Р±Рё патша, РјРѕРіС‚У™Р±У™СЂ Екатерина хәзрәтләре.
Бәхтияр. Сез, хәзрәт, Питыр Фидрувич хәзрәтләре турында сөйләгәндә, яман сүзләр әйтмәгез.
Мулла. Ташлагыз Р±Сѓ эшегезне, балалар, кайтыгыз хак юлга. Р?ярмәгез кяфергә.
Мостаев. РҐУ™Р·СЂУ™С‚, У?Р±Рё патша РґР° мөселман түгел Р±РёС‚.
Мулла. Мөселман булмаса да, аның күңеле туры. Безгә күпме яхшылыклар кылды. Чукындыруны бетерде.
Мостаев. Питыр Фидрувич хәзрәтләре дә безне чукындырмый.
Мулла. Син тик тор, кем… Без Бәхтияр белән сөйләшәбез. Син – томана адәм, дин эшен белмисең.
Бәхтияр. РҐУ™Р·СЂУ™С‚, Абдулла Мостаев – укымышлы кеше. У? писеребез У?бүбәкер – РљРѕСЂСЉУ™РЅ-хафиз.
Мулла. Йа Хода, Коръән-хафиз башың белән… Ахырзаман җитүедер. Муллаларыбыз азынып бетте.
Бәхтияр. Хәзрәт, тоткан мәхәлләгез кай тирәдә?
Мулла. У?лхәмделиллаһ, Казанның үзендә… Бозылып эштән чыкканчы ташлагыз Р±Сѓ эшегезне, иярмәгез кяфергә.
Бәхтияр. «Кяфер» сүзен куегыз, хәзрәт. Казаннан кайчан чыктыгыз? Казан ни хәлдә?
Мулла. Алланың биргәненә шөкер. Бар мөселманнар Екатерина хәзрәтләре саулыгына изге догада. Сез генә адашып йөрисез.
Бәхтияр. Безнең ишетүебезчә, Казандагы кара халык падишаһымыз Питыр Фидрувич…
Мулла. Падишаһ түгел ул, түгел!
Бәхтияр. Тыңлап бетерегез, хәзрәт. Казандагы кара халык бөтен Русиянең хөкемдары рәхимле импиратыр әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләренең килгәнен көтә.
Мулла. Хак сүз түгел, ялган сүз!
Бәхтияр. Без, мөселманнар, хәзрәтләр әйткән сүзгә инанырга күнеккәнбез. Хак сүзләр генә сөйлиләр дип беләбез.
Мулла. Бәрәкалла, хак сүз.
Бәхтияр. Сез, С…У™Р·СЂУ™С‚, Казаннан чыкканнан бирле РєТЇРї кешеләрне күргәнсездер. У?леге сүзләрегезне аларга сөйләгәнсездер РґРёРї ышаныйк.
Мулла. Сөйләдек. Безнең эшебез – халыкка туры юл күрсәтү.
Бәхтияр. Төшендек, С…У™Р·СЂУ™С‚. Р?РЅРґРµ безгә шуны төшендерегез, С…У™Р·СЂУ™С‚. Без РјРѕРЅРґР° адашып йөреп томаналанып беткәнбез. У?РіУ™СЂ РґУ™ без сез әйткән туры юлга кермәсәк, У™РіУ™СЂ кыек юлда Р№У©СЂРіУ™РЅРґУ™ безне вафат кылсалар, теге РґУ©РЅСЊСЏРґР° безне С‚У™РјСѓРі РєУ©С‚У™РјРµ?
Мулла. Мәңгелек тәмуг.
Бәхтияр. У?РіУ™СЂ РґУ™ кыек юлда йөрүчеләр сезне вафат кылсалар, теге РґУ©РЅСЊСЏРґР° сезне Т—У™РЅРЅУ™С‚ РєУ©С‚У™РјРµ?
Мулла (шикләнеп). Ниятең ни?
Бәхтияр. Ниятем шулдыр, хәзрәт, без, тәмугны үзебезгә калдырып, сезне җәннәткә кертәсебез килә. Сезгә шәһит китәргә туры килмәгәе.
Мулла. Уен-көлке заманы түгел.
Бәхтияр. Абдулла, йорт тирәсендәге башкорт, татарларны өйгә керт. (Мостаев чыгып киткәч.) Сез, хәзрәт, сөйлисе сүзләрегезне халыкка сөйләрсез. Аларның күңелләре саф, сезне күбрәк аңларлар.
Теләчев. Бәхтияр… Нишләргә җыенасыз?
Бәхтияр. Шымчылык – Р·СѓСЂ РіУ©РЅР°Т», У?бүбәкер.
Өйгә сугышчылар кереп тула.
Бәхтияр. Хәзрәт, сез башлыйсызмы, безме?.. Безгә башлау хәерлерәк булыр… Җәмәгать! Мөселманнар! Казан дигән каладан безгә олуг кунак рәхим итте. Без аны сәлам биреп каршы алдык, түребездән урын бирдек. Тыңладык. Безгә ул үзен мулла дип танытты. Соңра шунысы мәгълүм булды: мулла дигәнебез шымчы булып чыкты.
Мулла. Бинахак…
Бәхтияр. Ашыкма, хәзрәт. Без аның мулла икәненә ышанабыз. Тик шунысы яман: мулла кешенең вор боярларга сатылып шымчы булуы күңелләребезне тырный. Чын муллалар импиратыр әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләре юлында йөриләр. Хәзрәт безне, кяферләргә ияргән бозык кешеләр, ди. Үзе ул кяферләрнең шымчысыдыр. Алар ризыгын җыядыр. Кара халыктан талап алынган ризыкны җыядыр. Сез, хәзрәт, бу халыкны юлдан язган, денсезләр, имансызлар, гөнаһка баткан кешеләр дип уйлыйсыздыр. Юк, алар саваплы эш эшләп йөриләр. Алар да сезнең кебек намаз укып намазлык өстендә утырырга телиләр. Тик әлегә аларның вакыты юк, намазлык алырга рәтләре юк, аларга тамак туйдырырга кирәк, боярларга налог түләргә акча табарга кирәк. Сез, хәзрәт, елына бер ай ураза тотасыз, бу халык елына унике ай ураза тота. Шулай булгач, кем гөнаһлы да кем саваплы? Дөрес сөйлимме, җәмәгать?!
Тавышлар. Дөрес!.. Хак!.. Асып куярга кирәк аны!..
Бәхтияр. Нишләтергә кирәген үзегез беләсездер, җәмәгать. Бу вор боярлар шымчысын сезнең хөкемгә тапшырам.
Мулла. Нишләвегез?! Ярамый!..
Бәхтияр. Алыгыз!
Сугышчылар мулланы сөйрәп алып чыгып китәләр. Тышта шау-шу.
Бәхтияр. Юлыңда бул, Абдулла.
Мостаев китә.
Теләчев. Йа Хода…
Бәхтияр. Кызганасыңмы?
Теләчев. Биргән вәгъдәңдә тормадың, Бәхтияр.
Бәхтияр. Күңелең рәнҗедеме?
Теләчев. Хәерле булсын!
Беренче чапкын керә.
Беренче чапкын. Пулкувник Канкай углы Бәхтияр кайсыгыз буладыр?
Бәхтияр. Без булып торабыз. Кем син, әйтер сүзең ни?
Беренче чапкын. Шанлы император Пётр Фёдорович хәзрәтләренең чапкыны булабыз. Р?мператор Мамадышның уртасында утыра. Полковнигы Канкай углы Бәхтиярны отряды белән күрергә боерыгы бар.
Бәхтияр. РЎТЇР·РµТЈРЅРµ аңладык. Бүген юлга чыгарбыз. (Чапкын чыгып киткәч.) У?бүбәкер, йөзбашларына У™Р№С‚, җыена башласыннар. Патша хәзрәтләре каршына Р±СѓС€ РєСѓР» белән бару килешмәс, Ханбикнең малларын төясеннәр. (Чыгып барган Теләчевне туктатып.)Нурсолтанны үзем белән алырга уем бар.
Теләчев. Син каршы әйткәнне яратмыйсың.
Бәхтияр. Акыллы сүз булса тыңлыйм.
Теләчев. Ул – ир хатыны.
Бәхтияр. Калдырырга ихтыярымнан килми, У?бүбәкер. Гыйшкым акылымнан көчлерәк.
Теләчев. Кеше акылыннан көчле дөньяда берни юк.
Бәхтияр. Син гашыйк булып карамаган.
Теләчев. Минем ике балам үсә, Бәхтияр. Үзләрен һәм аларның аналарын көн саен төшемдә күрәм.
Мортаза керә.
Мортаза. Бәхтияр агай, Нурсолтан сине чакыра.
Бәхтияр. Кайда ул?
Мортаза. Келәттә.
Бәхтияр. Бирегә керсен. (Мортаза чыгып киткәч.) РЎРёРЅ РјРёРЅРµ ачуланма, У?бүбәкер мулла. Нурсолтанны үземнән калдыра алмыйм.
Теләчев. Үзеңә кара. Мин сүземне әйттем. (Чыгып китә.)
Мортаза белән Нурсолтан керәләр.
Бәхтияр (Мортазага). РљРёС‚! (Нурсолтанга.) Нурсолтан, асылзат. РњРёРЅРµ чакыргансың. У?йтер СЃТЇР·РµТЈ күңелемә шифа булсын.
Нурсолтан. Син, Бәхтияр, Ханбик авызыннан мине үзеңә тоткын итәр өчен тартып алдыңмы?
Бәхтияр. Тоткын итәр өчен түгел, хатын итәр өчен.
Нурсолтан. Хатынны сак астында тотмыйлар.
Бәхтияр. Сак астында түгел, Нурсолтан. Үз иркендә.
Нурсолтан. Алай булгач, нигә өемә җибәрмисең?
Бәхтияр. Синең өең юк. Падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре Мамадышта. Хәзер шунда китәбез, никахымызга аның фатихасын сорарга җыенам.
Нурсолтан. Йа Тәңрем! Егерме ике яшемдә кемгә генә хатын итмәделәр. Мондый яман язмыш нигә минем башыма җибәрелгән! Минем никахлы ирем бар, Бәхтияр!
Бәхтияр. Хатынын саткан ир…
Нурсолтан. У?йтмә алай РґРёРї, язмыш…
Бәхтияр. Нинди язмыш? Бүтәннәр үзләрен, хатыннарын, балаларын рәнҗеткәннәргә каршы яу чыкканда, юкәче Бигеш юкә каезлый.
Нурсолтан. Бөтен кешегә дә Ходай Тәгалә синеке кебек батыр йөрәк бирмәгән. Бигеш – эшләр өчен яратылган кеше.
Бәхтияр. Ршләп РЅРё кылды?
Нурсолтан. Анысында аның гаебе юк.
Бәхтияр. Сынау килгәндә ир була алмаган мәхлукның гаебе булмыймы? Күреп тордың, мин аның белән сөйләштем, ишетеп тордың, ул сине талак кылды.
Нурсолтан. Куркуга төшкән кеше ни әйтмәс.
Бәхтияр. Мин аны куркытмадым.
Нурсолтан. Сине пулкауник дип йөртәләр. Ул сүздән кем курыкмас.
Бәхтияр. Янә әйтәм, Нурсолтан, куркак иргә син хәрәм.
Нурсолтан. Җибәр мине, Бәхтияр. Миңа бер яхшылык кылдың, яхшылыгың яманлыкка әйләнмәсен.
Бәхтияр. Нурсолтан, минем йөрәгем тимер, сине күргәч эреде, мин – вор боярларның башын кискән адәм, синең каршыда ялынып торам.
Нурсолтан. Шуңа күрә мин сиңа исемең белән Бәхтияр дип эндәшәм, сине ничә айлар хәтеремдә сакладым.
Бәхтияр (кычкырып). Шулай булгач ни кирәк, тискәре җан?!
Нурсолтан. Кычкырма, Бәхтияр. Кычкырып куркытасың, куркытып биздерәсең. Күңеле бизгән, тәне тартмаган хатын сиңа нигә кирәк?
Бәхтияр. Тәнең тартмаса да, юкәче Бигешне сөйлисең.
Нурсолтан. Ул – минем никахлы ирем.
Бәхтияр. Һаман бер сүзне тукыйсың. Ул «талак» диде, без никахлы булырбыз.
Нурсолтан. Син дә бер сүзне тукыйсың, Бәхтияр.
Бәхтияр. Болай булгач, Ханбикне РјРёРЅ СЋРєРєР° астырганмын. Р?нтек РёРґРµТЈ гомерең Р±СѓРµ шуның белән.
Нурсолтан. Бу сүзләрең йөрәгемне рәнҗетте, Бәхтияр.
Бәхтияр. Бар, кит!
Нурсолтан. Өемә җибәрәсеңме?
Бәхтияр. Күземә күренмә!
Нурсолтан. РҐРѕРґР° юлларыңны СѓТЈ итсен, Бәхтияр. РҐСѓС€, батыр РёСЂ. Рәнҗемә. РЎРёРЅРµТЈ белән болай итеп сөйләшкәнмен РёРєУ™РЅ, СѓР» СЃРёРЅРµ ТЇР· иткәнгә. РњРёРЅРµ рәнҗетмәячәгеңә күңелем ышанганга. У?РіУ™СЂ беренче булып СЃРёРЅ очраган булсаң, РјРёРЅ Ходайга СЂУ™С…РјУ™С‚ укып туймас идем. Йөрер сукмакларыңны чәчем белән себерер идем. РҐСѓС€. (РљРёС‚У™ башлый.)
Бәхтияр. Тукта!
Нурсолтан. Йа Алла!..
Бәхтияр. Мортаза! (Мортаза кергәч.) Бу хатынны илтеп куй юкәче Бигешнең өенә.
Нурсолтан. Безнең авыл моннан ерак түгел, Бәхтияр.
Бәхтияр (Мортазага). Р?лтеп РєСѓР№! У?Р№С‚ юкәче Бигешкә, хатыныңның Бәхтияр абзый белән кылган гөнаһысы СЋРє, диген. РЇРЅУ™ У©СЃС‚У™Рї шуны У™Р№С‚, У™РіУ™СЂ Р±Сѓ хатынга тел тидерсә, рәнҗетсә, өенә үзем барып, ТЇР·Рµ каезлаган СЋРєУ™СЃРµ белән усак агачына асып куярмын. Юлыңда Р±СѓР». Без – Мамадышта. Куып Т—РёС‚.
Мортаза белән Нурсолтан китә башлыйлар.
Бәхтияр. Туктагыз! (Тегеләр туктагач, куеныннан мәрҗәнне алып Нурсолтанга ыргыта.) Ал! Ул минем йөрәгемне көйдерә.
РџУ™СЂРґУ™.
Р?кенче РїУ™СЂРґУ™
Хор. Юллар бергә килгәнгә,
Р?РєРµ батыр РґСѓСЃ булган,
«Уң кулым син» дигәнгә,
Күңелләре хуш булган,
Пугачауга кушылган
Канкай углы Бәхтияр.
Сигезенче күренеш
Мамадышта – Пугачёвның штабы урнашкан У©Р№РЅРµТЈ болдыры. Болдырда Пугачёв, РљРёРЅТ—У™ Арсланов, Р?ван Белобородов басып торалар.
Кинҗә. Карашыңыз уйчан, галиҗәнап, сезне нидер борчый, ахры?
Пугачёв. Безнең уйны син беләсең, Кинҗә.
Кинҗә. Алда – Мәскәү…
Пугачёв. Мәскәүгә юл Казан аркылы. (Белобородовка.) Атаман, син ни әйтәсең?
Белобородов. Казан – каты чикләвек.
Пугачёв. Ватылмаган чикләвек юк…
Белобородов. Шулай да… Чүлмәк Казанга бәрелеп чыдармы?
Пугачёв. РЎРёРЅРµТЈ башың чүлмәк булса, безнең башыбыз чүлмәк түгел, атаман. Р?СЃРµТЈРґУ™ тот Т»У™Рј рәнҗемә. Безнең егерме меңлек гаскәребез бар.
Кинҗә. Һәм ул сәгать саен арта тора.
Белобородов. Егерме мең күп, әлбәттә. Ләкин ничәсе сугыш һөнәрен белә? Бәлки, бераз сабыр итәргәдер?
Пугачёв. Син аларны сугыш һөнәренә өйрәтмәкче буласыңмы, атаман? Гомерең җитәрме? Син өйрәткәнне этләр көтеп торырлармы? Михельсон эт үкчәгә басып килә.
Белобородов. Ни боерасыз?
Пугачёв. Бүген С…У™СЂР±Рё коллегияне җыярга РєРёСЂУ™Рє, РљРёРЅТ—У™. Фикерегез анык булсын. У?легә безнең сүзебез шул: озак РєУ©С‚У™СЂРіУ™ ярамый. Казанда безне РєУ©С‚У™Р»У™СЂ, үзегез шаһит – аннан кешеләр РєРёР»У™. Салаваттан РЅРё С…У™Р±У™СЂ бар?
РљРёРЅТ—У™. У?легә СЋРє, галиҗәнап. Башкорт җирендә яраларын дәвалыйдыр.
Пугачёв. Яз үзенә – гаскәр җыйсын, монда килергә ашыкмасын. Канзафарга да шулай языгыз. Алар анда да бик кирәк. (Белобородовка.) Полковник Бәхтияр Канкай углын син бик мактадың, атаман, чынмы, әллә безнең күңелебезне күрер өченме?
Белобородов. Сүземдә шигегез булса, Бәхтиярның эшләгән эшләрен үзегез беләсез.
Артта тавыш.
Пугачёв. Ни бар анда?
Кинҗә (баскычтан төшеп карап). Ниндәйдер гаскәр килә.
Белобородов (баскычтан төшеп карап). Ат өстендә – Бәхтияр Канкаев. Ни боерасыз, галиҗәнап?
Пугачёв. Каршы ал, атаман, монда алып кил. Кинҗә, әйт, утырырга урын әзерләсеннәр. Монда, болдырда.
Белобородов китә. Кинҗә өйгә керә. Өйдән тәхет алып чыгалар, аңа келәм җәяләр. Пугачёв утыра. Белобородов белән Бәхтияр, Теләчев керәләр. Теләчев арттарак кала. Бәхтияр, бер-ике баскыч өскә менеп, Пугачёв каршына тезләнә.
Пугачёв. Тор, полковник, хуш килдең.
Бәхтияр (башын күтәреп). Бөек падишаһымыз, бар гаскәремез илә сезнең мәрхәмәтегезгә өмет баглап каршыңызга тезләндек. Сезне атамыз дип таныган хәлдә, сезгә озын вә озын гомерләр теләдек.
Пугачёв. Ярлыкадым. Гаскәреңдә корал күпме?
Бәхтияр. Корал аз, падишаһ, кешеләр меңнән артык. Төрле халайыклардан җыелган. Янә тагы да пудпулкувник Абдулла Мостай углы Кама аръягында тора, Рахманкул Дусли углын Шумбут аракы заводына җибәрдек.
Пугачёв. Тупларың ничә?
Бәхтияр. Өч чуен, бер лафетсыз бакыр туп.
Пугачёв. Төшендек. Бер сорау, полковник Бәхтияр Канкай углы. Син безне государь дип таныдың, аның аягына башыңны ордың, нигә баш киемеңне салмадың? Безнең аңлавыбызча, бу – государьны хөрмәтләмәү, аңа баш бирмәү.
Бәхтияр. Кичерегез, бөек падишаһымыз, татарның кәләпүше башыннан башы белән бергә генә салына.
Пугачёв. Ни өчен?
Бәхтияр. Безнең башлар кырулы, бөек галиҗәнап, кәләпүшне салсак, суык тия.
Пугачёв көлә. Аңа бүтәннәр кушыла.
Пугачёв. Җавабың тапкыр, полковник, кичерәбез. Кинҗә, Канкай углына түрдән урын күрсәт.
РљРёРЅТ—У™ (Бәхтияр янына килеп). У?ссәламегаләйкем, Бәхтияр туган! Без РљРёРЅТ—У™ атлы буламыз. Башкорт иленнән. Р?шеткәнеңез бардыр.
Бәхтияр. Вәгаләйкемәссәлам, мулла. Сезне РєТЇСЂТЇ безгә Р·СѓСЂ куаныч. Р?семегез – халык арасында. Гомерегез озын булсын.
РљРёРЅТ—У™. РђРјРёРЅ. У?йдәңез, СЂУ™С…РёРј итеңез. (Бәхтиярны култыклап, У©СЃРєУ™ алып менә, Пугачёвның СѓТЈ ягына бастыра.)
Пугачёв. Атаман Белобородов сине күккә чөеп мактый, Канкай углы. Һәм без ышанабыз. Бүгенге көндә татарлар минем гаскәремнең яртысы. Уннан артык полковнигым татар. Алар минем арка терәгем. Киләчәктә дә шулай булыр дип уйлыйбыз. Без сезне өлкән полковник иттек, указны алдыгызмы?
Бәхтияр. Шатлыгымыз эчкә сыймый, бөек падишаһ. Сезнең акылга манчылган указларыгыз күк йөзендәге ай булып безнең юлларымызны яктырта.
Пугачёв, башын күтәреп, Бәхтиярга карап ала, һәм икесенең дә күзләре очраша. Бәхтияр чигенеп куя.
Пугачёв. Нәрсәдәндер өректең, ахры, полковник?
Бәхтияр. Күзләрем…
Пугачёв (аны бүлдереп). РљТЇР·Р»У™СЂРµТЈРЅРµТЈ Казан ягына төбәлгәнен әйтмәсәң РґУ™ беләбез, Канкай углы. У?РјРјР° Казанны алу мәҗлесендә күңел ачарга әлегә СЃРёТЈР° насыйп булмаячак. РЎРёРЅ гаскәреңне безгә тапшырасың РґР° ТЇР·РµТЈ РјРѕРЅРґР° каласың. Яңадан гаскәр җыясың.
Бәхтияр. Колагым сүзләрегезне тыңлый, күзләрем…
Пугачёв (Кинҗә белән Белобородовка). Кинҗә, атаман! Полковникның үзенә генә әйтәсе сүзем бар.
Кинҗә һәм Белобородов өйгә кереп китәләр.
Пугачёв (Теләчевкә күрсәтеп). Кемең?
Бәхтияр. Писер.
Пугачёв. Китсен.
Бәхтияр (Теләчевкә). У?бүбәкер, отряд янына бар. Кешеләрне ашату хәстәрен РєТЇСЂ.
Теләчев китә.
Пугачёв. Тыңлыйм, полковник. Күзләрең ни күрә?
Бәхтияр. Кичерегез, шигем бар.
Пугачёв. Телең «государь» РґРёРї әйтергә онытты, полковник. У?Р№С‚ шигеңне.
Бәхтияр. Без бөек падишаһымыз дип баш орган кешенең йөзе безгә таныш.
Пугачёв. Кем ул?
Бәхтияр. Минем фигылем, табигатем алдашуларны кичерә алмый. Күңелендә шик-шөбһә булган кешенең йөрәгенә курку оялый.
Пугачёв. Государьның полковнигы күңелендә шик йөртә икән, государь кылычка тотына.
Бәхтияр. Мин сезнең хөкемдә. Ләкин…
Пугачёв. Р›У™РєРёРЅ, полковник, РјРёТЈР° СЃРёРЅРµТЈ гомерең РєРёСЂУ™Рє. Бөркетләр РґУ©РЅСЊСЏРґР° болай РґР° аз. РќРёРіУ™ аларның башын РєРёСЃУ™СЂРіУ™? У?РіУ™СЂ РёРЅРґРµ бөркет дигәнебез карга булса, Т»У™Рј СѓР» карга булып карылдаса… Максатың РЅРё, полковник? РќРё өчен СЏСѓРіР° чыктың?! У?РіУ™СЂ государьны яклап кына булса, государьны РЅРё өчен яклаганың аңламасаң, государь СЃРёТЈР° тиешле хөрмәтен күрсәтер, тик беркайчан РґР° Канкай углы Бәхтияр РґРёРї әйтмәс.
Бәхтияр. Зиһенем чуалды.
Пугачёв. Чуалган зиһенеңне чишәр өчен мин сиңа вакыт бирәм, полковник. Ләкин без вакытның кадерен белергә өйрәнгән. (Кискен борылып, өйгә кереп китә.)
Бәхтияр (ялгызы). Бөек падишаһымыз Питыр Фидрувич… «Максатың ни? Ни өчен яуга чыктың?.. Бөтен Россиядә мескен кара халык рәнҗетелә, талана… Чиге булырга тиеш… Минем тарафтан мәрхәмәт алыгыз: казаклар, вә калмыклар, вә татарлар… Максатың ни? Җирегезне вә суыгызны ярлыкагучы булырмын…»
Кинҗә керә.
Кинҗә. Падишаһ хәзрәтләре полковник Канкай углын уйландырырлык сүз әйткәнме?
Бәхтияр. Уйлану адәм баласына хас нәрсәдер, мулла.
РљРёРЅТ—У™. У?лбәттә, әлбәттә.
Бәхтияр. Р?шетүебезчә, сез – падишаһымызның СѓТЈ кулы. У?РіУ™СЂ безгә РґУ™ белергә яраса, әйтегезче, мулла, максатыгыз РЅРё? РќРё өчен СЏСѓРіР° күтәрелдегез?
РљРёРЅТ—У™. Патша хәзрәтләренең СѓТЈ кулы берәү генә түгел. Р?шеткәнсеңдер, татарлардан Р?дыр Мәхмүтев, Садыйк Сеитов та Югары совет әгъзалары. Без СЏРЅУ™ Канкай углы Бәхтиярны РґР° падишаһымызның СѓТЈ кулы РґРёРї таныйбыз. Бу сөальләргә җавапны СѓР» ТЇР·Рµ РґУ™ белә РґРёРї фараз кылаек.
Бәхтияр. Без падишаһымыз манифесында күңелләргә хуш сүзләрне укыдык.
Кинҗә. Күңелегезгә хуш сүзләр нидән гыйбарәт?
Бәхтияр. Җир, су…
РљРёРЅТ—У™. Безнең РґУ™ максатымыз шулдыр, Канкай углы. Т–РёСЂ, су… У?РјРјР° Р»У™РєРёРЅ оныттыңыз, адәм баласына РёТЈ кирәге – ирек. Р?рек!.. Җан иреге, СЂСѓС… иреге. Җанга ирек булмаса, һай авыр, Бәхтияр туганым. Минем җирем РґУ™, суым РґР° бар РёРґРµ, тамагым тук РёРґРµ. Рухыма ирек җитми РёРґРµ, читлектәге РєРѕС€ кеби РёРґРµ. У?РіУ™СЂ РґУ™ СЃРёРЅ Р±ТЇС‚У™РЅРЅУ™СЂ кеби ТЇРє РђРґУ™Рј РёР»У™ Хәваның газиз баласы булып та, СЃРёТЈР° ТЇРіРё балага караган кебек кимсетеп карасалар, кыерсытсалар, телеңне РєРёСЃСЃУ™Р»У™СЂ, РґРёРЅРµТЈРЅРµ-иманыңны таптасалар, тамак хәсрәте онытыла, туганым.
Мортаза керә, Бәхтиярны күреп, йөгереп, аның янына килә.
Мортаза. Бәхтияр агай, килеп җиттем.
Бәхтияр. Минем янда кеше бар, сәламең бир, туң авыз.
Мортаза (РљРёРЅТ—У™РіУ™). У?ссәламегаләйкем, агай… (Бәхтиярга.) Нурсолтан РґР° килде.
Бәхтияр. Кичерә күрегез, мулла… (Мортазаны читкәрәк алып китеп.) Кайда ул?
Мортаза. Теләч абзый янында калдырдым.
Бәхтияр. Сөйлә.
Мортаза. Авылга кайттык. Юкәче Бигеш өенә кердек. Мин әйттем, хатыныңны китердем, дидем. Син әйткәннәрне әйттем, «асып куям» дип әйтте Бәхтияр абзыкаем дигәч, коты ботына төште, Нурсолтанга күрсәтте: ул минем хатыным түгел, диде, «талак» дип әйттем, диде, өемнән чыгып кит, дип, Нурсолтанны куды, Нурсолтан белән без чыгып киттек, Нурсолтан елады, мин сөендем, әйдә Бәхтияр абзыкаем янына, дидем, бармыйм, диде, барасың, дидем, бармыйм, диде, барасың, дидем. Ул да мине куып җибәрер, ди. Бәхтияр абзыкаем куып җибәрми, дидем, ул синең өчен үлә, дидем. Кулыннан тоттым да алып килдем, үзе килде, карышмады. Өеннән чыгып киткәндә юкәче Бигешкә яман сүзләр әйтте Нурсолтан, өеннән чыккач елады.
Бәхтияр. Анысын сөйләдең.
Мортаза. Юлда мин аңа мәзәк сөйләдем, көлде, валлаһи дип әйтәм, көлде. Патша хәзрәтләрен күрдеңме, Бәхтияр агай?
Бәхтияр. Син, мокыт, һәмиш миңа агай дисең.
Мортаза. Пулкувник хәзрәтләре, күрдеңме? Миңа да күрергә насыйп булыр микән?
Бәхтияр. Бар, Нурсолтан янында бул. (Мортаза чыгып чапкач, Кинҗә Арсланов янына килә.) Кичерегез, мулла, сүзегезне бүлдек.
РљРёРЅТ—У™. Р?СЂС‚У™РіУ™ чаклы сөйләшергә вакыт булыр РґРёРї уйлаек. Нурсолтанны кем РґРёРї беләек?
Бәхтияр. Минем кәләшем. Никахлашырга падишаһымызның фатихасын сорарга уем.
Кинҗә. Ай-һай, Бәхтияр. Яу вакытында андый эшләрне падишаһ өнәп бетерер микән.
Бәхтияр. Аягыгызга баш орам, мулла. Олуг падишаһымыз сезнең сүзләрегезгә колак салыр. Минем өчен сорагыз.
Өйдән Пугачёв чыга. Бәхтияр Пугачёвка карап тора да, баш киемен салып, Пугачёв каршына тезләнә.
Бәхтияр. У?гъзам падишаһымыз бөек галиҗәнап…
Пугачёв. Тор, полковник. Кинҗә, Канкай углы Бәхтиярның тамагы тукмы?
РљРёРЅТ—У™. Галиҗәнап, Канкай углының сездән түбәнчелек РёР»У™ сорый торган гозерен сезгә җиткерергә СЂУ©С…СЃУ™С‚ итегез. У?РіУ™СЂ фатихагызны бирсәгез, аның никахлашуга СѓРµ бар.
Пугачёв. Кем белән? (Бәхтиярга.) Кайда кәләшең, полковник?
Бәхтияр. Командам янында.
Пугачёв. Болай уйлыйк, РљРёРЅТ—У™. У?РіУ™СЂ РґУ™ РєУ™Р»У™С€ матурлыгы белән Канкай углының батырлыгына тиң булса, фатихабызны бирербез. Государьны туйга чакырырга онытмасалар, туй итәрбез. Алып РєРёР» кәләшеңне, полковник.
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Тугызынчы күренеш
Сигезенче күренештәге болдыр. Тәхетендә Пугачёв утыра. Янында Кинҗә Арсланов, Белобородов, Югары совет, Хәрби коллегия членнары, Бәхтияр Канкаев һәм Нурсолтан. Факеллар яна. Туйның кызган чагы. Менә бер төркем сугышчылар – руслар – болдыр янына килеп кияү белән килен хөрмәтенә җыр башлыйлар.
Вьётся, вьётся, стелется,
Вьётся, вьётся, стелется
По лугам трава шелковая,
По лугам трава шелковая.
Мил со милою сходятся,
Мил со милою сходятся.
Целуются, милуются,
Целуются, милуются…
Руслар җырлап үтәләр, аларны марилар алыштыра.
Суан толеш – соет толеш,
Путат пеле шыл кулеш;
Путат пеле шылым шолташ
Артанат пеле пу кулеш,
Артанат пеле пу погашыже.
Ончылно шогышо удер кулеш,
Ончылно шогышо удержо – лай
Сагус марийым йодалеш…
Мариларны чувашлар алыштыра.
Туй, туй, туй теше,
Туй, туй, туй теше.
Пурнас йытта ветерсе,
Парапан туса килтемер.
Пат-пат, параппан!
Пат-пат, параппан!
Сок парапаан мен калать.
Вуник туя кайрам, тет,
Кун пеккине курман, тет.
Ой, йой, ой-йорах…
Болдыр янына татарлар килә.
РЈТ—РёРєУ™СЂУ™Рј, Р±СѓТ—РёРєУ™СЂУ™Рј,
Болыт тамырланадыр;
Кыз куенына кергән чакта,
Егет сабырланадыр.
Келәтеңнән башкынасын
Болыт белән япканнар;
Ни гаебеңне тапканнар –
Кыз янына япканнар…
Пугачёв. Шигаев! У?Р№С‚, тагын бер мичкәне ватсыннар.
Белобородов. Галиҗәнап, таң беленүгә, поход чыгабыз.
Пугачёв. Атаман! Халык күңел ача, ачсын. Казанга җиткәнче айнырлар. Шигаев, әйт!
Шигаев (алга чыгып). Тыңлагыз! Бөек государь сезгә тагын бер мичкә бал бүләк итә… Тәгәрәтегез мичкәне!
Шау-шу башлана. Берничә кеше мичкә тәгәрәтеп чыгара. Халык мичкә артыннан ияреп чыгып китә.
Пугачёв. Полковник Бәхтияр Канкай углы, туең үзеңә ошыймы?
Бәхтияр. Мәрхәмәтле падишаһымыз…
Пугачёв. Рәхмәтең РєРёСЂУ™РєРјРё. РўРёРє шуны бел: Канкай углы, мондый бәхет минем Т»У™СЂ полковнигыма СЌР»У™РєРјРё. РЁСѓРЅС‹ РґР° бел: РёСЂС‚У™РіУ™ хатыныңны авылга илтеп РєСѓР№. Кайтканыңны шунда көтсен. Минем полковникларым сугышка хатыннары белән Р№У©СЂРјРёР»У™СЂ. Р?РЅРґРµ тагын хатыныңның йөзен күрдек, полковник, тавышын ишетәсебез РєРёР»У™.
Бәхтияр. У?гъзам падишаһымыз, СѓР» ояла.
Пугачёв. Кемнән?
Бәхтияр. Бөек падишаһ алдында кайсы татар хатыны авызын ачарга базган.
Пугачёв. Без татар хатыннарын беләбез, Канкай углы. Татар авылы Каргалыда безне хатын-кызлар баш иеп каршыладылар, җырлап-биеп озаттылар.
Бәхтияр. Сезнең сүзегез, галиҗәнап, безнең өчен әмер. Падишаһымызның әмере үтәлергә тиеш. Нурсолтан!
Нурсолтан Бәхтиярның колагына нидер әйтә.
Бәхтияр. Кичерегез, падишаһ, мулла барында хатын-кызга җырлау тыела, гөнаһ.
Пугачёв. Кем ул мулла? (Кинҗәгә карап.) Синме, Кинҗә? Без сине башкортларның старшинасы дип белә идек, соңра полковник чины бирдек.
Кинҗә. Укымышлы кешеләргә мөселманнар «мулла» дип эндәшәләр, галиҗәнап. Курыкма, кызым, без син уйлаган мулла түгелбез.
Пугачёв. Шулай да син өйгә кереп тор, Кинҗә.
Кинҗә. Баш өсте. (Өйгә кереп китә.)
Пугачёв. Хатыныңның теләген үтәдек, полковник. Р?РЅРґРµ безнең теләгебез үтәлсен.
Нурсолтан Бәхтиярның колагына нидер пышылдый, ике арада тавышсыз бәхәс.
Бәхтияр. Кичерегез, бөек падишаһ, аңа минем сүзем үтми, ул җырларга теләми.
Пугачёв кинәт сикереп тора. Барысы да нидер көтеп үрә каталар, тынып калалар. Пугачёв Нурсолтан каршына килә, Бәхтияр араларына кереп өлгерә.
Пугачёв (усал). Канкай углы! Патша әмереннән Р№У©Р· чөерергә батырчылык кылган хатын-кызлар РґУ©РЅСЊСЏРіР° СЃРёСЂУ™Рє туа. (РўРёР· генә У©Р№РіУ™ кереп РєРёС‚У™ РґУ™, аннан затлы киемнәр күтәреп чыгып, Нурсолтан алдына ташлый.) Алсын, бездән Р±ТЇР»У™Рє. У?РіУ™СЂ болар аз РёРєУ™РЅ, СЃРёРЅ сугышта затлырак Р±ТЇР»У™РєР»У™СЂ табарсың Т»У™Рј безнең исемебездән хатыныңа Р±ТЇР»У™Рє РёС‚У™СЂСЃРµТЈ.
Кинәт артта тавыш куба, ишегалдына халык төркеме кереп тула. Алда ике казак бер симез адәмне сөйрәп алып киләләр. Болдыр янына җиткәч, әлеге адәмне җиргә ташлыйлар.
Пугачёв. Кем?!
Беренче казак. Без пикетта идек. Моны качып барганда тоттык.
Пугачёв. Кем?
Беренче казак. Кем икәнен әйтмәде. Җиккән атлары яхшы токымлы, өстендәге киемнәре затлы, үзе симез.
Пугачёв (симез адәмгә). Кем син?.. Җавап бир, синең каршыңда бөтен Русиянең государе Пётр Өченче басып тора.
Симез адәм. Син государь түгел, син – юлбасар, син – карак…
Пугачёв. Шигаев, хөкемеңне чыгар.
Шигаев. Атларын бирегә китерергә, киемен – ялангачларга, үзен – иблис кочагына.
Симез адәмне сөйрәп китәләр.
Пугачёв (Бәхтиярга). Туеңа тагын бер бүләк. Кара халыкның канын эчеп күбенгән кандаланың әҗәленнән дә зуррак бүләк юк.
Белобородов. Таң сызылып килә, галиҗәнап.
Пугачёв. Күзең үткен, акылың салкын синең, атаман… Казанга!.. Казанга!..
Баскычтан йөгереп төшеп китә. Аңа бүтәннәр иярә. Шау-шу. Атлар кешнәгәне, тояк тавышлары ишетелә. Болдырда Бәхтияр белән Нурсолтан, ишегалдында Теләчев, Мортаза, тагын бер-ике кеше кала.
Бәхтияр. Р™У™, РЅРё РґРёСЃРµТЈ, У?бүбәкер?!
Теләчев. Сөбханалла! Бу дәрьяны туктатыр көч җиһанда бар микән.
Бәхтияр. Юк, У?бүбәкер. Бу дәрья – РјУ™ТЈРіРµ РєРёРїРјУ™СЃ РґУ™СЂСЊСЏ. РЈР» РґУ™СЂСЊСЏРЅС‹ РґРёСЃС‚У™ РјРµТЈР»У™Рї елга, чишмә туендыра. РЈР» чишмәләрне ачучылар – без. Тагын гаскәр җыйнарга РєРёСЂУ™Рє, У?бүбәкер.
РЈС‚ СЃТЇРЅУ™.
Унынчы күренеш
Бәхтияр Канкаев отрядының лагере. Бәхтияр һәм Теләчев бер читтәрәк Пугачёвның хәрби коллегиясенә хат язалар. Бәхтияр әйтеп тора, Теләчев яза.
Бәхтияр. Рәхимле падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләренең Вуянный коллегиясенә пулкувник Бәхтияр Канкай углындан бәндәчелек илә рапорт.
Кайсы ошбу сәфәремездә тапдык ошбу Казан өязенең җенесле халайыкларыны, кайсылар, безнең каршымызда күз яшьләрен түгеп, «рәхимле падишаһымыз һәм шәфкатьле атамыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре күп-күп йыллар вә озын гомерләре сау вә сәламәт улсын» дип теләк телиләр.
ТєУ™Рј Р±Сѓ заманда каршымызда йөгерүче гаскәремез алты Р№У©Р·РґУ™РЅ артыктыр. Бер ТЇРє анларның эчендә киемсез Т»У™Рј атсызлар РІУ™ коралсызлар бардыр. Юлымыз өстендә йакын торучы боярларның үзләрендән калган мал РІУ™ хайваннарын аламыз, С…У™Р·РёРЅУ™РіУ™ тапшырмак хакында… ТєУ™СЂ тарафларга РїРёРєРёС‚ каравылларына командалар йибәрәмез, дошманнар хәбәрен белер өчен РґРёРї. ТєУ™Рј Р№У™РЅУ™ Р?делләрдәге барча пыравузларны иллешәр кешеләр йибәреп каратамыз, вурлар партиясенең С…У™Р±У™СЂР»У™СЂРµ бар өчен. Бетте.
Теләчев. Сәнә 1774, ийүлнең 14 көне.
Бәхтияр. Кичекмәстән җибәрергә РєРёСЂУ™Рє. У?ллә үзебезгә барып кайтасы?.. Казанны РєТЇСЂУ™СЃРµ РєРёР»У™, У?бүбәкер. Үзебезнең Казанны, этләрдән арынган Казанны.
Теләчев. Казаны Казан, Бәхтияр, Мәскәү, Питырбур нишләр?
Бәхтияр. Алары РґР° алыныр, У?бүбәкер.
Теләчев. Алынырмы?..
Бәхтияр. Шигең бармы?
Теләчев. Юк дип әйтсәм ялган булыр.
Бәхтияр. Дәлилең ни?
Теләчев. Дәлилем юк, күңелемдә шигем бар.
Бәхтияр. Аңламыйм РјРёРЅ СЃРёРЅРµ, Казан алынганга шатланасы урынга, күңелеңдә шик Р№У©СЂС‚У™СЃРµТЈ. Р?лебездә – ирек, өебездә РЅРёРіСЉРјУ™С‚ булса, РЅРё РєРёСЂУ™Рє. Бүген без ТЇР· иркебездә – анысы РґР° олы бәхет.
Теләчев. Бүген ирекле булу бәхеттер. Киләчәктә зиндан көткәнен сизеп яшәү дә бик авыр.
Бәхтияр. У?бүбәкер, СЃРёРЅ СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ башкадан ишетсәм, СѓР» СЃТЇР·Р»У™СЂРЅРµ сөйләүчегә яман булыр РёРґРµ. РЎРёРЅРµ үзем СЌР·Р»У™Рї таптым. У?РјРјР° шунысы РґР° РјУ™РіСЉР»ТЇРј: РјРёРЅ СЃРёТЈР° кайтып РєРёС‚У™СЂРіУ™ СЂУ©С…СЃУ™С‚ бирдем. Р?рекнең кадерен, тәмен, ләззәтен татып өлгергән кеше зиндан турында уйлыймы?
Теләчев. Бәхетле кеше син, Бәхтияр, зиһенең һәрдаим ачык, икеләнүләрнең ни икәнен белмисең!
Бәхтияр. Алай димә, мулла. Мин дә адәм баласы. Абдулла Мостайдан ни өчендер хәбәр юк.
Теләчев. Сугышып яткан чагыдыр.
Бәхтияр. Шуран перевозын сакларга РєРёСЂУ™Рє. Беррәттән керәшен Гирачемга боерык җибәрергә онытмыйк, СѓСЏСѓ булсын. (Теләчев кәгазь ала, язарга әзерләнә; Бәхтияр әйтеп тора.) «Пулкувник Бәхтияр Канкай углындан бирелде приказ СЃУ™РЅ Гирачем Сабай углына. Чистай кичүенә сәкез авылдан – һәрвакытта даимчелек РёР»У™РЅ СѓРЅР±РёС€ кеше тормак үзләренә РєРёС‡ТЇРґУ™. Ошбу СЌС€ тапшырылды Көчек авылының РњУ™РЅРґРё Туктамыш углына, һәрвакытда яхшыдан Т»У™Рј ямандин С…У™Р±У™СЂ булса, юкарыда язылган Гирачемга рипуртавайт итмәгә. Бу РјУ™Р·РєТЇСЂ сәкез авыл җәмәгатьләренә РїСѓС…СѓС‚ сорап һичкемне рәнҗетмәскә». ТєУ™СЂ РёРєРµ СЏР·СѓРЅС‹ илтер өчен чапкын Т—РёР±У™СЂ, У?бүбәкер.
Теләчев китә. Бәхтияр ялгызы. Нурсолтанның җыры ишетелә. Ут агачка сөялеп җырлап торучы Нурсолтанга төшә.
Нурсолтан җыры:
Өзелеп-өзелеп китә үзәгем,
У?ле РґУ™ сабыр башкынаем, түзәмен.
Уф дип әйтсәм, аурый башларым,
Аурый башым, түгелә яшьләрем.
Р?СЂС‚У™ генә торып тышка чыксам,
Кара урман шаулый җил белән;
Маңгайга ла язган язмышларны
Сыпырып ташлап булмый җиң белән.
Җыр барышында Бәхтияр, Нурсолтан янына килеп, Нурсолтанның җырлавын тыңлап тора.
Бәхтияр. Уйларың кайларда, асылзатым, Нурсолтаным? Җырның моңлысын сайлап алып җырлыйсың.
Нурсолтан. Падишамызга җырлый алмаган җырымны җырлыйм. Өеннән куып чыгарылган эт сыман озак йөрербезме, Бәхтияр?
Бәхтияр. Нигә андый сүзләр, Нурсолтан?
Нурсолтан. Хатының иттең, оя корырга вакыт җитмәдеме?
Бәхтияр. Ашыкма, Нурсолтан, шундый оябыз булыр.
Нурсолтан. Син һаман вәгъдә итәсең.
Бәхтияр. Мин сиңа оя вәгъдә итмәдем, асылзат. Мин сиңа мәңгелек гыйшкымны вәгъдә иттем. Кил кочагыма, ямьсез уйларыңны куй. (Нурсолтанны кочагына ала.) Син нигә патша хәзрәтләре бүләк иткән асыл киемнәрне кимәдең?
Нурсолтан. Кеше киемен кияргә тәнем тартмый, Бәхтияр. Кайчан үзең эшләп алырсың миңа яңа күлмәк, шунысын киярмен.
Бәхтияр. Явыз хатын булырсың син, Нурсолтан.
Нурсолтан. Үзең сайлап алдың. Утыз яшеңнән ашканчы мине көткәнсең. Үзең әйттең.
Бәхтияр. Юк, болай булгач, мин сине берәр авылда калдырам. Патша хәзрәтләренең сүзенә каршы килеп, мин сине үзем белән йөртәм, ә син…
Нурсолтан. Мин калмыйм. Гомерем буе тагылып йөриячәкмен үзеңә. Мин күрәсен әллә кем күрмәс. Тәкъдирдә язылганнан яманы булмас.
Бәхтияр. У?РіУ™СЂ РґУ™ кодрәтемнән килсә, РјРёРЅ СЃРёРЅРµ РёСЂ-егет РёС‚У™СЂ идем, Нурсолтан. Дөньясын айкар РёРґРµТЈ СЃРёРЅ.
Нурсолтан. Айкар идем, синнән ким булмас идем. Син миңа әйт, Бәхтияр, бу айкавыңның очы-кырые булачакмы?
Бәхтияр. Патша хәзрәтләре Казанда.
Нурсолтан. У?Р№РґУ™, без моннан китик, Бәхтияр.
Бәхтияр. Кая?
Нурсолтан. Бер тыныч урын тап. Күңелем сизә, мин япа-ялгызым, тол калачакмын.
Бәхтияр. Сөйләмә андый сүзләр, акылсыз хатын.
Нурсолтан. Калачакмын, Бәхтияр. Бигешкә мин ияләшкән идем, аердылар. Күңелемне син яуладың, хәерлегә түгел.
Бәхтияр. Хәерлегә булыр, Нурсолтан. Синең кебек гүзәл, синең кебек кыю балалар үстерербез.
Нурсолтан. Туктаусыз кыйналган хатыннан нинди бала, Бәхтияр. Булмас инде ул.
Бәхтияр. Син яманлык юрама, Нурсолтан. Яманлык юрамасаң да килә. Син көл.
Нурсолтан. Көлүнең ни икәнен белмәдем.
Бәхтияр. Өйрәнербез, асылзат. Сине җылатканнар җылаганда без көләбез. Каерылган канатлар төзәлгәч, без көләрбез, Нурсолтан. Адәм баласы җылар өчен генә түгел, көләр өчен дә яратылган.
Кинәт бер төркем сугышчыларның кычкырып көлгәннәре ишетелә.
Р?шетәсеңме, РєУ©Р»У™Р»У™СЂ. Бәлки, РёСЂС‚У™РіУ™ ТЇР»У™СЂР»У™СЂ, тик бүген РєУ©Р»У™Р»У™СЂ. Алар бүген иректә. Көлгән өчен камчы белән суктыручы СЋРє. РЎРёРЅ адәм баласы түгел, СЃРёРЅ хайван РґРёРї мыскыллаучы СЋРє.
Көлү дәвам итә. Ут яктысы түгәрәкләнеп утырган сугышчылар төркеменә төшә. Түгәрәк уртасында – Мортаза. Ул биек кенә төп башында аякларын бөкләп утыра.
Василий. Карагыз, җәмәгать, ярты грошка ярамый торган йолкыш иде Мортаза. Хәзер кем булды?! Алла урынында утыра. Молодец, Мортаза!
Мортаза. Бәчели дәдәй, җәмәгать, патша гына булыймчы. Ходай Тәгалә булып кылансам, гөнаһысын кая куярмын?
Тавышлар. У?Р№РґУ™, У™Р№РґУ™!.. Гөнаһысы уртак!..
Арадан берәү (Мортазага). Төш аннан. Азындыгыз. Тәһарәтсез башың белән…
Мескен бүрек. Син тик тор, абзый. Гөнаһтан курыксаң карама… Безгә теге дөньяда барыбер тәмуг. Монда көлеп калыйк. Мортаза, башла!
Мортаза. Алайса, Аллага тапшырдык, гөнаһысы уртак.
Тавышлар. Уртак!.. Уртак!..
Арадан берәү. Йа Хода, ахырзаман. (Борылып утыра.)
Мортаза. Кемнән башлыйбыз? Бәчели дәдәй, кил.
Василий (Мортаза каршына килеп). Р? Тәңрем, РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ СЏРЅРіР° килгән идем.
Мортаза. Ни өчен?
Василий. Оҗмахка керәсем килә.
Мортаза. Син кем?
Василий. Үзеңнең урысың.
Мортаза. У?Р№РґУ™ кер, пумушнигым булырсың.
Көлешәләр. Василий төп янына сузылып ята. Мортаза каршына Ертык чикмәнле сугышчы килә.
Ник килдең?
Ертык чикмән. Оҗмахка керәсем килә.
Мортаза. Син кем?
Ертык чикмән. Чувашың.
Мортаза. У?Р№РґУ™, табак-савыт юарсың.
Ертык чикмән. Юк, мин андыйга риза түгел.
Мортаза. Нишләтим соң сине?
Ертык чикмән. Бүтән эш тап.
Мортаза. У?Р№РґУ™, алайса, яңабаштан.
Ертык чикмән (читкә китә дә Мортаза каршына әйләнеп килә). Оҗмахка керәсем килә.
Мортаза. Син кем?
Ертык чикмән. Чувашың.
Мортаза. У?Р№РґУ™, булырсың йөзбашым.
Ертык чикмән. Амин. (Җиргә сузылып ята.)
Мортаза каршына Кара сакаллы сугышчы килә.
Мортаза. Син кем?
Кара сакал. Керәшен.
Мортаза. Бизәфчәкевә керәсең.
Арадан берәү. Йа Хода!
Мортаза янына Кызыл ыштанлы сугышчы килә.
Мортаза. Ник килдең?
Кызыл ыштан. Оҗмахка керәсем килә.
Мортаза. Син кем?
Кызыл ыштан. Чирмешең.
Мортаза. Чирмешең… Чирмешем… У?Р№РґУ™, СЃРёТЈР° СЂУ©С…СЃУ™С‚ бирмешем.
Көлешәләр. Мортаза янына Мескен бүрекле килә.
Мортаза. У? СЃРёРЅ РЅРёРє килдең?
Мескен бүрек. Оҗмахка керәсем килә.
Мортаза. Син кем?
Мескен бүрек. Татарың.
Мортаза. Кит! Ботыңнан тотып атарым.
Көлешәләр.
Арадан берәү (сикереп торып). Йа Хода! (Мортазага килеп ябыша.) Төш, явыз, төш, бинамаз! (Мортазаны төп башыннан сөйрәп төшерә.)
Мортаза көлә-көлә чыгып йөгерә. Шулвакыт Кызыл ыштанлы сугышчы сикереп тора да биергә тотына. Бүтәннәр кычкырып аны хуплыйлар. Биюче арып туктый. Кулларын җәеп, чалкан ята. Халык көлешә.
Василий. У?Р№ СЃРёРЅ! Хәлсез алаша! Бик тиз арыдың.
Кызыл ыштан. У? СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈ биеп кара. Кеше биегәнгә сакал сыпырып тору җиңел СѓР»!
Василий. Биедем дигән була, карачкы. Син бит аягыңны җирдән бер карыш та күтәрмәдең.
Кызыл ыштан. Безнең бию шундый.
Мескен бүрек. Чирмешкә аягын күтәреп биергә ярамый.
Василий. Нигә?
Мескен бүрек. Аягын РєТЇС‚У™СЂРіУ™РЅРЅРµ Питырбурдагы патша күреп алса, беләсеңме РЅРё була? У?ле СЃРёРЅ чирмеш башың белән аягың күтәреп биеп Р№У©СЂРёСЃРµТЈРјРµ РґРёРї, иманын укыта аның патша.
Кызыл ыштан. Дөрес түгел. Немка Катядан курыкмыйм мин. (Сикереп торып, әле бер аягын, әле икенче аягын күтәреп.) Менә берсе, менә икенчесе, менә икесе бергә.
Василий. Дөрес! Курыкма, туган! Анасының Т—РёРґРµ бабасының сигезенче әбисен ярык тигәнәгә салып аягын кытыклагыры. РЈР» курыксын. Безнең патшабыз Пётр Фёдорович булганда аяк күтәрергә куркып торыргамы?! РС…! (Биеп РєРёС‚У™. У?ллә РЅРёР»У™СЂ кыландырып Р±РёРё. Төркемгә якынлашып килгән Мортазаны күреп.) У?Р№, Муртаза шайтан, РєРёР» тизрәк, РґУ™РґУ™РµТЈУ™ СЏСЂРґУ™Рј РёС‚.
Мортаза. Ярамый, Бәчели дәдәй. Кайгым зур.
Василий (биюдән туктап). Ни булды? Мортазага кем тиде?!
Мортаза. Яңа хәбәр ишетмәдегезмени?
Василий. Тагын ни кыландырырга чамалыйсың, шайтан?
Мортаза. Бу юлы юк. Яман хәбәр. (Кычкырып еларга тотына.)
Аны уратып алалар.
– Нәрсә бар?..
– У?Р№С‚ тизрәк…
– Юри кылана ул…
Мортаза. Кыланмыйм, җәмәгать. Питырбурдан С…У™Р±У™СЂ килде. Казан губернатыры әле генә ТЇР·Рµ килеп РјРёТЈР° СЃУ©Р№Р»У™РґРµ. Р?шеттеңме, Мортаза, РґРё, У?Р±Рё патшаның хәлләре мөшкел, РґРё, йокысы качкан, РґРё, Р±РёРє куркыныч С‚У©С€ күрдем, Мортаза килеп өшкерсен, РґРёРї әйтеп әйткән, РґРё. Хәер-фатихагызны биреп, җибәрәсезме РјРёРЅРµ, җәмәгать, Питырбурга?
Кызыл ыштан. У?Р±Рё патшаның РєТЇСЂРіУ™РЅ төше РЅРёРЅРґРёСЂУ™Рє булган, Мортаза?
Мортаза. Бәчели атлы җирән сакаллы бер сөйкемсез адәм кочаклаган, ди үзен. Кочаклаганда сакалы белән муенын тырнаган, ди.
Көлешәләр.
Василий. РђС…, шайтан! Аякларың СЌС‚ арбасына С‚У™СЂС‚У™ булгыры! (Мортазаны куып РєРёС‚У™. Куып җитеп эләктерә РґУ™ төркем янына алып РєРёР»У™.) У?йтегез, нишләтим?
Мортаза. РўРёРјУ™, Бәчели РґУ™РґУ™Р№. РњРёРЅ СЋСЂРё әйттем. Сөйкемсез адәм СЃРёРЅ түгел, СЃРёРЅ Р±РёРє чибәр. Сакалың РґР° матур. Сөйкемсез адәм… (Арадан берәүгә күрсәтеп.) У?РЅУ™ СѓР». У?Р±Рё патшаны СѓР» кочаклаган.
Арадан берәү. Хасиятсез кеше син, Мортаза энем.
Мортаза. Кем хасиятсез? РњРёРЅ кочакламаган У?Р±Рё патшаны, СЃРёРЅ кочаклаган.
Арадан берәү. Нишләп мин марҗа кочаклыйм ди, әлхәмделиллаһ, үз Мәрфугам бар.
Арадан икенче (сикереп торып). Марҗага ни булган?
Арадан берәү. Ул безнең дин кешесе түгел.
Арадан икенче. Сезнең РґРёРЅ кешесе булмагач начармыни? РС… СЃРёРЅ, басурман.
Арадан берәү (арадан икенченең каршына барып). Син нәрсә дисең?!
Арадан икенче. Нәрсә ишеттең – шуны әйттем.
Арадан берәү. Юк, син әйт, нәрсә дисең?
Арадан икенче. Басурман дидем!
Арадан берәү. Басурманмы? Син безне мыскыл итәсеңме? Ах син, кяфер!
Билбауга кыстырган балтасын тартып ала. Арадан икенче дә пычагын суырып чыгара.
– Шаярмагыз!
– Туктагыз.
Ләкин Арадан берәү белән Арадан икенче аларны тыңламыйлар, бер-берсенә кара-каршы киләләр. Тавыш куба. Тавышны ишетеп, Теләчев, Бәхтияр, Лихачев керәләр.
Бәхтияр (сугышучылар янына үтеп). Нишлисез? Туктагыз!.. (Сугышучылар арасына кереп, аларны аера.) Ни булды?
Арадан берәү. Татарларны ул «басурман» дип әйтте.
Арадан икенче. У?йттем шул. У? СЃРёРЅ РЅРёРіУ™ безнең хатыннарны мыскыл иттең? РќРёРіУ™ «кяфер» РґРёРї акырдың?
Бәхтияр. Василий, ни булды?
Василий. Уеннан уймак чыкты, полковник.
Бәхтияр. Бу уен түгел, Василий. Җәнҗал чыгаручыларны монда китерегез.
Арадан икенче белән Арадан берәүне Бәхтияр каршына китерәләр.
Бәхтияр. Нишләтим соң томана сарыкларны? Бер-береңне үтерер өчен яу чыктыгызмы? (Лихачев янына килеп.) Гаврила, сиңа тапшырам, син хөкем ит.
Лихачев. РњРёРЅ бөек государь Пётр Фёдорович гаскәренең, полковник Бәхтияр Канкаев отрядының сотнигы Гаврила Лихачев әмер Р±РёСЂУ™Рј: отрядта җәнҗал чыгарган Р±Сѓ адәмне Т»У™Рј Р±Сѓ адәмне унар камчы белән сыйларга… Син… син… У?мерне үтәгез! Карышсалар, тагын унар камчы У©СЃС‚У™СЂРіУ™.
Сугышучыларны алып китәләр.
Бәхтияр (Теләчевкә). У?бүбәкер, гаскәргә әйтер сүзем бар.
Теләчев. Җәмәгать, тыңлагыз! Олуг император Питыр Фидрувич хәзрәтләренең өлкән пулкаунигы Бәхтияр Канкайның сезгә әйтер сүзе бар.
Бәхтияр. Җәмәгать! Олуг падишаһымыз әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләренең һиммәтле гаскәре! Безки падишаһымыз тарафыннан пулкувник итеп куелган Т»У™Рј РґУ™ сезләр тарафыннан башлык итеп танылган Бәхтияр Канкай углының сезләргә әйтер СЃТЇР·Рµ шулдыр, РјУ™РіСЉР»ТЇРј булсын, колакларыңыз ишетсен, без ворлар командасы түгел. Без – падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре өчен РёР·РіРµ юлга СЃУ™С„У™СЂ чыккан бер атаның балаларымыз. Атамыз Питыр Фидрувичның РјРѕРіС‚У™Р±У™СЂ кулындагы бармакларымыз. РљТЇРєС‚У™ йолдызлар бар, СЏРЅУ™ ай бар. Без – йолдызлар, падишаһымыз Питыр Фидрувич – ай. Йолдызларның яхшысы СЋРє, яманы СЋРє. Аларның барчасы ай тирәсендә ялтырап яналардыр. Олуг падишаһымыз барчабызны тигез РєТЇСЂУ™, барчабызга РґР° аермаенча Т—РёСЂ, СЃСѓ, урман ярлыкый. Р?рек ярлыкый. РЇРЅУ™ РґУ™ шуны У™Р№С‚У™Рј, үзләрегез РґУ™ беләсез, сугышка бергә СЏРЅУ™С€У™ йөрисез, бергә ризык җыясыз, кемнәр бар сезнең арада? (Кызыл ыштанлы сугышчыга.) РЎРёРЅ кем? РЎРёРЅ ТЇР·РµТЈ, СЃРёРЅРµТЈ атаң Т»У™Рј анаң РЅРёРЅРґРё телдә СЃУ©Р№Р»У™С€У™?
Конец ознакомительного фрагмента.
Текст предоставлен ООО «ЛитРес».
Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/tufan-minnullin/pesalar-pesy/) на ЛитРес.
Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.
Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке
Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения